آغاز دفتر

بازسازى مصادر اوّليه رجال شيعه

در دفتر ششم ، از ضرورت بازسازى متون ، سخن به ميان آمد و در حوزه ميراث شيعى به سه عرصه اشاره گرديد : مكتوبات حديثى ائمه عليهم السلام ، اصول اربعمئة و مصادر اوّليه رجال .
در آغاز ، به اجمال گفته شد كه عمده آثار برجاى مانده رجال شيعه ، از قرن پنجم به بعد نگاشته شده اند و از قرن اوّل تا پنجم ، جز نوشته هايى اندك چون رجال البرقي و رجال ابن عقدة (در ضمن رجال الطوسي) در دست نيست. ^۱ نيز در آن جا ياد شد كه آيه اللّه خويى ، نوشته هاى رجالى شيعه در اين عصر را بيش از يكصد عنوان دانسته است. ^۲
تتبّع و بررسى فهارس قدما و متأخّران ، نشان از اين دارد كه اين ادّعا صادق است و تأليفات رجالى شيعه ، بيش از يكصد عنوان است . در اين نوشتار برآنيم تا نخست ، فهرستوار ، اين آثار را به ترتيب زمانى معرّفى كنيم و آن گاه نشان دهيم كدام يك از اين آثار به دوره هاى بعد رسيده و عالمان رجال از آن استفاده كرده اند تا زمينه بازسازى آنها فراهم آيد . از اين رو ، اين نوشتار در دو بخش ارائه مى گردد :

يك . فهرست مصادر اوّليه رجال شيعه

پيش از ذكر عناوين كتب رجالى شيعه ، ذكر چند نكته ضرورى است :

1 . كتاب هايى كه در قرون اوّليه نگاشته شده اند ، به شش موضوع پرداخته اند :
1 . معرفة الصحابة ، 2 . معرفة الرجال و الرواة ، 3 . المثالب و المناقب يا الجرح و التعديل ، 4 . الفهرست ، 5 . الأسماء و الكُنى و الألقاب ، 6 . الطبقات .
2 . روشن است كه دانش رجال و راوى شناسى يا جرح و تعديل با دانش هاى ديگرى چون تاريخ ، تراجم وانساب ، ارتباط وثيق و نزديك دارد و هر يك از اين سه دانش ، براى مباحث رجالى مفيدند ؛ ليكن نمى بايد آنها را با دانش رجال ، خلط كرد و نوشته هاى آن حوزه ها را به عنوان آثار رجالى برشمرد . از اين رو ، در اين فهرست ، از ذكر چنين كتبى خوددارى شده است ؛ گرچه برخى از مؤلفان ، چنين آثارى را در زمره مصادر رجالى برشمرده اند. ^۱
3 . برخى محقّقان و نويسندگان ، پيش از اين تلاش كرده اند تا به معرّفى اين آثار بپردازند و رنج هاى بسيار بر خود هموار ساخته اند كه به تعدادى از آنها اشاره مى گردد :
الف . بهجة الآمال ، ملاّ على عليارى تبريزى (م 1327ق) (ج 1 ، ص 36 . 44) .
در اين اثر ، از 42 نفر صاحب تأليف نام برده شده است كه برخى از آنان در دوره هاى اوّليه مى زيسته اند .
ب . مقباس الهداية ، علامه عبداللّه مامقانى (1290 . 1351ق) (ج 4 ، ص 11 . 94) .
در اين نوشته ، از هشتاد نفر ياد شده كه در رجال و درايه ، خبره بوده اند، گرچه صاحب تأليف نبوده اند . البته اين فهرست ، دوره هاى اوّليه تا عصر نويسنده را در برمى گيرد .
ج . توضيح المقال ، ملاّ على كنى (ص 286 . 303) .
در اين كتاب ، شصت نفر از اساتيد دانش رجال در گذشته و حال ، معرّفى شده اند .
د . مصفّى المقال في مصنّفي علم الرجال ، شيخ آقابزرگ تهرانى .
در اين اثر نيز آثار بسيارى معرّفى شده كه نظم الفبايى به خود گرفته است .