با اینکه قانون ممانعت از تدوین حدیث که صد سال به درازا کشید، در ابتدای قرن دوم، از سوی عمر بن عبدالعزیز رسماً ملغی شد، همچنان دانشمندان اسلام تا 43 سال بعد از آن، از نوشتن حدیث پرهیز می‌کردند. نگارنده بر این باور است که حضور علمی امام صادق(علیه السلام) در حیره در حد فاصل سال‌های 132 ق. الی 136 ق. و شیوه حوزه‌داری آن حضرت با تکیه بر إملاء و تدوین و ارائه عملی تدریس تدوین‌محور، دانشمندان را بر آن داشت تا همانند شیعیان به تدوین علوم روی آورند و از‌ عقب‌ماندگی بیشتر خویش جلوگیری نمایند. نگارنده با ارائه اسامی نخستین پیشگامان تدوین که عمدتاً از شاگردان امام صادق بوده‌اند معتقد است اینان پس از درک محضر امام با به راه انداختن جنبش تدوین از نابودی بیشتر خویش پیشگیری کردند.

چگونگى تدوين و نقل و انتقال سنّت نبوى به نسل ها و عصرها پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله با چالش هاى گوناگونى روبه رو شد. على عليه السلام بر كتابت و نقل و گزارش سنّت نبوى تأكيد مى ورزيد ، اما پس از رسول خدا وضع دگرگون شد. نويسنده در اين مقاله بر آن است تا ميراث مكتوب علوى را ـ كه در جهت ضبط و ثبت سنّت نبوى و نگهدارى از ميراث رسول خدا صلى الله عليه و آلهبه نگارش در آمده است ـ گزارش كند. وى در ابتدا سخنانى در باره تدوين حديث و لزوم ثبت، ضبط و نشر آن ، از على عليه السلام نقل كرده است.

اين نوشتار را با بحثى درباره «اُصول أربعمئة» يا مكتوبات حديثى اصحاب ائمّه عليهم السلامآغاز مى كنيم. نخستين بار، ابن شهرآشوب از شيخ مفيد نقل كرد كه اصول حديثى شيعه، چهارصد «كتاب» است. ۱ از آن زمان تاكنون، همواره اين دغدغه، پژوهشگران حديثى را به خود مشغول داشته كه اين آثار را بشناسند و اطّلاعاتى از نويسندگان آن كتاب ها (اصول) و ويژگى ها و محتواى آنها به دست دهند.

تأثيرگذارى امامان شيعه عليهم السلامدر رُشد و بالندگى فرهنگ و تمدن اسلامى در حيات سيصد ساله آن ، بر كسى پوشيده نيست . سخنان نغز و حكيمانه ، تربيت شاگردانِ دانشور ، و سيره عملى فرهنگ پرورى و دانش گسترى ، از مصداقهاى بارز و آشكار آن به شمار مى رود .

در بخش اول اين نوشتار به تاريخچه و فهرست مكتوبات حديثى ائمه عليهم السلام پرداخته شد و در پايان از يكصد و سى اثر ياد شد كه به ائمه منسوب اند . در قسمت دوم و پايانى اين نوشتار به آخرين مبحث مى پردازيم :

كهن ترين مجموعه مدوّن حديثى كه در ميان مسلمانان به يادگار مانده و دست تحوّل و تطوّر زمان نتوانسته آن را همانند بعضى از صحائف و مجموعه هاى ديگر، به طور كلّى از دست مسلمانان خارج كند، صحيفه اميرمؤمنان(ع) است. صحيفه اى كه هم در منابع شيعه از آن سخن گفته شده و ائمه شيعه آن را طومارى از شرايع الهى معرفى و به آن فخر و مباهات كرده اند و هم در منابع اهل سنّت به آن استنادشده و بخشى از احكام فقهى آن در ابواب مختلف منابع حديثى فقه به عنوان احاديث منقول از صحيفه اميرمؤمنان(ع) ارائه و نقل گرديده است

روایت‌های امام رضا(ع) که در قالب احادیث، مناظره‌ها و مباحث علمی سامان یافته، در منابع حدیثی از اهمیت و امتیاز خاصی برخوردار است. امام(ع) علاوه بر اینکه برای پرسش‌های مختلف عالمان ادیان و مکاتب، پاسخی درخور داشتند، بر مبنای اعتقادی شخص مخاطب سخن می‌گفتند و استدلال می‌کردند و این مهم، یکی از مظاهر توانمندی علمی ‌ـ معرفتی ایشان بود. در این مقاله به فراوانی و گستردگی موضوعی روایت‌های امام(ع) در منابع فریقین پرداخته شده است. با مقایسه آماری در منابع، در اغلب منابع اهل سنت، با وجود اینکه از راویان معاصر امام(ع) روایت‌های زیادی نقل شده است، اما در مورد روایت‌های امام(ع) خلأ روایی دیده می‌شود. با بررسی حاضر مشخص شد که موضوع‌های فقهی و اخلاقی، گستره وسیعی از روایت‌های امام(ع) را در منابع حدیثی شیعه دربر می‌گیرد.