ابوالعباس، احمد بن محمد بن سعید بن عقده، یکی از محدثان زیدی قرن سوم و چهارم هجری است که بیش از سی عنوان کتاب، در حوزه‌های گوناگون علوم اسلامی نگاشته که اکثر قریب به اتفاق آنان، از بین رفته است؛ هرچند محتوای بخشی از آثار وی، در آثار بعدی آمده است. در این مقاله تلاش شده با توجه به احادیث بازمانده از ابن عقده در کتاب‌های گوناگون، موقعیت حدیثی و علمی وی بررسی شود تا مشخص شود او چه سهمی در گسترش و انتقال علوم اسلامی داشته است. در نهایت در این پژوهش، اثبات می‌شود ابن عقده در مهم‌ترین حوزه‌های اسلامی (اخلاق، تاریخ، تفسیر و فقه) کتاب نگاشته که سهم تاریخ، از همۀ آن‌ها بیشتر است و در حوزۀ تاریخ، در سه گرایش (تاریخ اسلام، رجال و مناقب نگاری) تألیف شده که سهم مناقب نگاری، از آن دو گرایش دیگر، بیشتر است.

اعتماد متقابل پیروان مذاهب اسلامی و تلاش برای ایجاد وحدت و تشکیل امت واحد، اصل مهمی است که در قرون طلایی اسلام سرلوحه تکاپوی اندیشمندان حکیم بوده است. فراموشی این اصل مهم در پی حوادث تاریخی ناگوار در طول قرنهای متمادی، باعث افتراق بیشتر مذاهب و وهن امت اسلامی شده است. یکی از بارزترین زمینه‌هایی که می‌توان اعتماد متقابل و تبادل علمی ـ فرهنگی بین مذاهب را در آن مشاهده نمود، نقل روایت از راویان سایر مذاهب است. شیعه و اهل‌‌سنت، بخش چشمگیری از روایات خود را از راویان یکدیگر نقل کرده‌اند. عبّاد بن یعقوب رواجنی از راویانی است که به‌‌رغم ابراز تشیع خود و تبلیغ آن، مورد احترام و شایسته اعتماد بزرگان حدیثی اهل‌سنت بوده است. روایات متعدد ایشان در کتب حدیثی اهل‌‌سنت و اعتماد وافر به ایشان، به حدّی است که شیخ طوسی ـ محدث و رجالی مشهور شیعه ـ را درباره تشیع عبّاد بن یعقوب به تردید انداخته است. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی تدوین شده، در صدد اثبات چند مسئله مهم است: 1. یکی بودن عبّاد بن یعقوب رواجنی و عبّاد ابوسعید عصفری 2. تشیع عبّاد و ابراز آن و دعوت به سوی آن 3. اعتماد محدثان مشهور اهل‌‌سنت به عبّاد، به‌رغم علم به تشیع ایشان.

یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه، در بررسی زندگانی پیامبر(ص)، کتاب کافی نوشتۀ کلینی است. کلینی ذیل «ابواب التاریخ» کافی، در قسمت «مولد النبی(ص)»، از میان انبوه روایات باقی‌مانده در متون پیشینیان دربارۀ پیامبر(ص)، به چهل روایت بسنده کرده است. در این پژوهش، با بررسی احادیث گردآمده ذیل «مولد النبی(ص)» کافی درصددیم روش، منطق و تأثیر دیدگاه‌های مطرح عصر کلینی در گزینش روایات این باب را بیابیم. با بررسی سندی و متنی روایات باب «مولد النبی(ص)» نتیجه گرفتیم که هدف و دغدغۀ اصلی کلینی نه بررسی صرف تاریخی، بلکه نشان ‌دادن ویژگی‌ها و توانایی‌های پیامبر(ص) و معرفی مصداقی حجت‌های الهی بوده است. در خصوص منزلت معصومان(ع)، دسته‌ای از شیعیان آن روز بر ویژگی‌های فرابشری و عده‌ای بر ویژگی‌های بشری تأکید می‌کردند؛ اما کلینی روشی میانه برگزید. او ضمن بازتاب‌ دادن دو دیدگاه رایج در این زمینه، به طور ویژه، به جنبه‌های غیر طبیعی پیامبر(ص) توجه و احادیث بیشتری در تقویت آن گرد آورد.

از مسائل مهمی که در تاریخ تفکر اسلامی در باره دین‌شناسی مطرح بوده، این است که با چه روشی می‌توان صحت و سقم گزاره‌های دینی را ارزیابی کرد؟ اندیشوران مسلمان به این پرسش پاسخ‌های متعددی داده‌اند که بیشتر پاسخ‌ها ذیل دو عنوان کلی عقل‌گرایی و نص‌گرایی (نقل‌گرایی) جای می‌گیرد. ذیل هر یک از دو عنوان عقل‌گرایی و نص‌گرایی دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد. یکی از دیدگاه‌هایی که ذیل نص‌گرایی پدید آمده، نص‌گرایی بر اساس عقل فطری است. بر اساس این دیدگاه، عقل فطری در کشف معارف دینی از اعتبار تام برخوردار است و در مقابل، عقل‌گرایی فلسفی در دین هیچ ارزشی ندارد. علامه مجلسی از کسانی است که این دیدگاه را با ذکر ادله‌ای پذیرفته است. در این نوشتار به روش توصیفی _ تحلیلی، پس از تبیین دیدگاه یاد شده، ادله و مبانی علامه ارزیابی شده و معلوم گردیده است که برخی از دلیل‌های ایشان قابل دفاع نیست.

امامان شیعه به اقتضای شرایط اجتماعی حاکم بر جامعه برنامه ای برای ارشاد و هدایت وتمدن سازی جامعه در نظر گرفتند و در راستای فرهنگ سازی به تربیت شاگردان بسیاری همت گماشتند تا در کنار ایشان کاروان بشریت را به سوی توحید و تداوم مدنیت اسلامی رهنمون باشند. در این میان امام حسن عسکری (ع) نیز برای نیل به مقاصد خویش شاگردانی تربیت کردند، که از آن میان تعداد زیادی ایرانی تبار بودند و در انتقال اندیشه ها و عقاید و اهداف امامان شیعه در جامعة اسلامی به ویژه در ایران نقش فراوانی داشته-اند. این گروه بیشتر، راویان حدیث و انتقال دهندة افکار و اندیشه های ناب تشیع بودند و در این باب توانستند آثار و روایات بسیاری بر جای گذارند که شمار زیادی از این روایات را که بیشتر بُعد فقهی داشته و مورد استفادة مردم قرار می گرفته است، می توان در منابع روایی، به ویژه در کتب اربعة شیعه، مشاهده کرد.

شيخ بهايی، از زمره فقيهان چيره دست و محدّثان باريك‌بينی است كه فقاهت و درايت، در آثار وی موج می زند. بازگويی ظرايف معنايی و دقايق مفهومی روايات، تخصص علمی اوست. او در اين مسير دشوار و توان‌سوز، از بايسته‌های عمومی فهم متن و ضوابط خاص آن بهره جسته است. شيخ بهايی در فقه الحديث، نظام منطقی و سبك خاص در گردآوری، فهم متن، فهم مقصود و ارائه گزاره‌های شرعی دارد. اين نظام منطقی، حاوی دقّت‌ها و نوآوری های ويژه در تحليل احاديث است. در اين مقاله سعی شده است، روش فقه الحديثی شيخ بر پايه كتاب مشرق الشمسين و اكسير السعادتين تبيين گردد.

شيخ بهايى، از عالمان پر آوزه عهد صفوى، در نيمه دوم قرن دهم, و سه دهه اول قرن يازدهم هجرى است. زندگى شيخ، آنقدر پر ماجرا بوده که عليرغم نگارش کتابها و مقالههاي متعدد، هنوز هم زواياى کشف نشده اى از گوشه هاى حيات علمى، اجتماعى و سياسى وى باقى مانده است. نگارنده، در اثناى تحقيقات خود، هر کجا به مطلب جديدى درباره شيخ بهايى برخورد کرده، از لا به لاى نسخ خطى، يادداشت نموده كه بخشى از آنها، در اينجا تقديم ارباب نظر مى گردد.

حاکم نیشابوری از محدثان و رجالیان بزرگ اهل سنت است که در کتاب‌های خود روایات متعددی را در ارتباط با فضایل اهل بیت(علیهم السلام) نقل نموده است. برخی از علمای اهل سنت وی را به تساهل در گردآوری احادیث و بررسی راویان متهم نموده‌اند. بررسی دلایل احتمالی انتساب تساهل به حاکم از قبیل عدم تطابق روایات حاکم با شرایط شیخین؛ تصحیح احادیث ضعیف؛ ذکر فضائل اهل بیت(علیهم السلام)؛ دیدگاه وی در‌باره معاویه؛ و تشیع وی حکایت از آن دارد که دو عامل ذکر فضایل اهل بیت(علیهم السلام) و دیدگاه وی نسبت به معاویه موجب شده است تا برخی علمای اهل سنت به رغم پایبندی حاکم نیشابوری به مبانی اهل سنت در جرح و تعدیل راویان، وی را به تساهل و تسامح متهم نمایند. بررسی حدیث غدیر حکایت از آن دارد که اسناد این روایت توسط بزرگان اهل سنت تصحیح و حتی متواتر دانسته شده است، در حالی که نقل این حدیث از سوی حاکم، موجب متهم نمودن وی به تساهل شده است‌.

شيخ بهايی رحمه الله عليه دانشمند بزرگ شيعه، دانش ‏های قرآن، حديث، فقه، اصول، عرفان، رياضيات، معماری، ادبيات و شعر را با هنرمندی گرد آورده است. ابعاد مختلف علمی اين عالم فرزانه شايسته بازشناسی و تحليل است. اين نوشتار به بررسی يكی از ابعاد شخصيتی او، يعنی توانايی علمی ‏اش در دانش ‏های حديثی پرداخته است. مجموعه دانش ‏های رجال، درايه و مصطلحات و فقه الحديث و ميزان پردازش به آنها در آثار شيخ بهايی به گونه ای قابل ملاحظه است.

احمد ابن ابی‌زاهر از عالمان متقدم امامیه و از چهره‌های حدیثی مدرسه قم است که دارای نگارش‌هایی با رویکرد حدیثی ـ کلامی است. اگر چه حجم اطلاعات و روایات بر جای مانده از وی اندک است و کتاب‌های او در اختیار ما نیست، با این همه گردآوری مجموعه روایاتش از منابع متقدم شیعی می‌تواند به بازیابی بخشی از میراث‌ علمی او منجر شود. در پژوهش حاضر تلاش شده تا محتوای کتابی از ابی‌زاهر با عنوان «صفة الرسل و الأنبیاء و الصالحین» بازسازی شود. شواهد گوناگونی همانند نقل به مضمون و یا نقل به اسانید دیگر در منابع شیعی، حاکی از صحتِ حداقل بخشِ بر جای مانده از روایات وی می‌باشد.

سيد مرتضى علم الهدى در ماه رجب سال ۳۵۵ ق, در شهر بغداد ديده به جهان گشود. پدر مرتضى از علما و خوش نامان نزد آل بويه بود تا جايى كه بهاءالدوله ابونصر بن بويه او را به «طاهر يگانه» ملقب ساخت. مرتضى برادر كوچكترى داشت كه در سال ۳۵۹ ق, به دنيا آمد و به سيد رضى ملقب گرديد. وى جامع نهج البلاغه است و در سال ۴۰۶ ق, وفات يافت.

علامه عسکری از جمله حدیث پژوهان شیعی معاصر، دارای دیدگاه ­ها و آرای خاص در تحلیل و ارزیابی میراث حدیثی فریقین بود. کتاب معالم المدرستین، نمونه مناسبی برای انعکاس آرا و دیدگاه‌های حدیثی ایشان است. وی در این کتاب با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی روایات فراوانی از منابع فریقین را مورد ارزیابی قرار داده و دیدگاه ­های نوینی در باره آنها ارائه کرده است. این مقاله می‌کوشد تا با تکیه بر کتاب یاد شده، مبانی و روش‌های حدیث پژوهی علامه عسکری را کشف و به تحلیل و بررسی اندیشه‌‌های حدیثی وی بپردازد.

سیوطی که در زمره دانشمندان پرکار اهل سنت به شمار می‌رود در حوزه احادیث موضوعه با انگیزه پالایش، نقد و تلخیص کتاب الموضوعات نوشته ابن جوزی (۵۰۸ _ ۵۹۷ ﻫ ) وارد می‌شود. نقل طریق مؤلف منبع اصلی از ویژگی‌های کار اوست که به تلخیص سند کمک کرده است. تلفیق احادیث ابواب مختلف و حذف برخی از روایات پژوهشگر را به این نتیجه می‌رساند که استفاده از الموضوعات آسان‌تر است. اعتماد سیوطی بر ذهبی و ابن حجر به رفع تهمت وضع از برخی روایات و راویان منتهی شده است. در نقد متون مورد تأیید شیعه، گاه بر آتش رد افزوده، ولی گاهی از عدم وضع برخی دفاع کرده است، اما در نسبت غلو و رفض به راویان شیعی نمی‌توان تفاوتی میان سیوطی و دیگر ناقدان قائل شد.