نمايه سفينه، دوره چهارم (شماره 13 تا 16) - صفحه 181

نمايه سفينه، دوره چهارم (شماره 13 تا 16) ۱

حميد سليم‏گندمى‏ ۲

1 . مقدّمه

1 ـ 1) رشد روز افزون توليد اطّلاعات، ايجاب مى‏كند تا براى بازيابى اطّلاعات از شيوه‏ها و روشهاى مختلفى استفاده شود. يكى از ابزارها و روشهاى بسيار مؤثّر در امر شناسايى، جستجو و بازيابى اطّلاعات مورد نياز از ميان انبوه اطّلاعات، نمايه است.
نمايه (=Index ) در اصطلاح كتابدارى، راهنمايى براى مواد يا مطالبى است كه به ترتيبى غير از ترتيب اصلى مواد يا مطالب، تنظيم يافته باشد. نمايه موضوعى ۳ عبارت از كليدواژه‏هاى موضوعى است كه برحسب حروف الفبا تنظيم مى‏شود و شماره صفحه يا صفحات حاوى آن موضوع، در مقابل آن قرار مى‏گيرد. ۴
1ـ 2) بر اساس آنچه در استانداردهاى نمايه‏سازى ايزو 999 ـ1996 آمده است، هدف از نمايه، فراهم‏كردن ابزارهاى كارآمد براى كمك به كاربر در پيداكردن اطّلاعات درون مدرك است. ۵
1 ـ 3) روش نمايه‏سازى: براى تهيّه نمايه موضوعى مقالات منتشر شده در چهار شماره فصلنامه سفينه، متن مقالات و گزارشهاى معرّفى كتاب و بايسته‏هاى پژوهشى، مطالعه و كليد واژه‏هايى از متن استخراج يا متناسب با متن، انتخاب شده است. با توجّه به فشردگى موضوعات مطرح شده در مقالات، از موضوعاتى كه به طور متوسّط در حدّ يك پاراگراف بلند ـ حدود نيم صفحه ـ ارائه شده باشند، كليد واژه‏ها انتخاب شده و در نمايه به عنوان مدخل وارد شده‏اند. البتّه اگر به موضوعى در حدّ يك پاراگراف 2 يا 3 سطرى پرداخته شده و نكته يا نكات اساسى موضوع ذكر شده باشد، به عنوان مدخل در نمايه وارد شده است. در صورت ضرورت، از عناوين مقالات نيز كليد واژه انتخاب شده است.
1 ـ 4) ويژگيها و ساختار: در مجموع، 23 مقاله، 7 گزارش و معرّفى و 5 مورد نكته‏ها و بايسته‏هاى پژوهشى در موضوعات كلى امامت و ولايت و موضوعات مرتبط، نمايه‏سازى شده است.
نمايه حاضر به لحاظ پوشش زمانى، 4 شماره فصلنامه سفينه، از شماره 13 (زمستان 1385) تا شماره 16 (پاييز 1386) يعنى يك دوره يكساله را شامل مى‏شود. در شماره‏هاى پيشين، وعده شده بود كه نمايه هر چهار دوره يعنى 16 شماره نشريّه سفينه در كتاب مستقلّى به عنوان نمايه سفينه چاپ و منتشر شود؛ ولى متأسّفانه به دليل: 1. ضيق وقت براى هماهنگى كليد واژه‏ها در نمايه‏هاى دوره چهارگانه، 2. كم حجم بودن براى ارائه در حد يك كتاب مستقل، كتاب مستقل «نمايه سفينه» آماده عرضه نشده و ان‏شاءاللّه‏ در پايان شماره بيستم، يعنى پس از هر پنج دوره چهار شماره‏اى، در همكرد نمايه‏هاى شمارهاى پيشين در كتاب مستقلّى چاپ و منتشر خواهد شد كه شامل چكيده‏هاى فارسى، عربى، انگليسى و فرانسوى مقاله‏ها نيز مى‏باشد.
ـ ساختار نمايه نيز شامل: 1. نمايه عناوين در دو بخش: الف به ترتيب شماره‏هاى 13 تا 16 سفينه و ب. به ترتيب الفباى عنوان، 2. نمايه پديدآور و 3. نمايه موضوع است.
ـ در نمايه پديدآور ذيل نام هر پديدآور، در صورتى كه او نقشى غير از مؤلّف داشته باشد، نقش خاص پديدآور در قلّاب [ ] آورده شده است.
ـ در مورد گزارشهاى معرّفى كتاب ـ كه معمولاً عنوان خاصى ندارد ـ در نمايه پديدآور، پس از عنوان كتاب، نشريه يا پايان نامه معرّفى شده در قلّاب [ ]، معرّفى كتاب، معرّفى نشريه يا معرّفى پايان‏نامه آمده است. در نمايه عنوان نيز پس از عنوان و مؤلّف كتاب يا نشريه يا پايان‏نامه معرّفى شده در داخل قلاب، از عبارت ]معرّفى كتاب] [معرّفى نشريه] [معرّفى پايان‏نامه] استفاده شده است.
ـ براى جلوگيرى از تكرار واژه‏ها در مدخلها از نشانگر «¬» استفاده شده است.
ـ حتّى‏المقدور صورت مفرد واژه‏ها به‏كار رفته و در هنگام ضرورتِ استفاده از واژه‏هاى جمع، شكل جمع سالم به‏كار برده شده است كه لااقل از رديف الفبايى شكل مفرد فاصله نداشته باشد؛ مانند: راويان، نائبان به جاى رواة يا نوّاب؛ و يا از پسوند «هاـ هاى» در داخل قلّاب [ ] استفاده شده است. بنابراين پسوند جمع در ترتيب الفبا قرار نمى‏گيرد. مانند: فهرست ] ها].
ـ در صورتى كه شكل جمع مكسّر كلمه‏اى رايج بوده، ناگزير از جمع مكسّر استفاده شده است؛ مانند: مشايخ، اصول اربعمائه، اصول فقه.
ـ براى تسهيل و تسريع در بازيابى اطّلاعات از ارجاعات «نگاه كنيد به» با علامت و «نيز نگاه كنيد به» با علامت «نيز » استفاده شده است.
ـ در صورتى كه از پاورقيها نيز نمايه يا كليد واژه موضوعى انتخاب شده باشد، حرف (پ) در كنار شماره صفحات به كار رفته است.
ـ از عبارات عربى، كليد واژه فارسى تهيّه شده است.
ـ ال (الف و لام) حرف تعريف در رديف الفبا محسوب نشده است؛ جز در موارد خاص و اسم اشهر؛ مثل: الغدير كه در رديف الف قرار گرفته است.
ـ از آنجا كه محور اساسى مقالات سفينه، تأكيد بر حديث است، در صورتى كه حديثى براى شاهد مثال آورده شده و خود داراى موضوعى خاص باشد، موضوع حديث مدخل واقع شده است.
ـ مهم‏ترين اصل در نمايه، بازيابى اطّلاعات با سرعت و دقّت مطلوب، در يك مجموعه هماهنگ شده است. لذا براى رعايت هماهنگى، زبان مصنوعى و واژگان مهار شده بيش از زبان طبيعى كاربرد دارد؛ ولى در بازيابى متنهاى آزاد، با توجّه به نوع مخاطبان، به نظر مى‏رسد تلفيقى از زبان طبيعى و زبان مصنوعى لازم است. در اين ميان، ارجاعات نقش ويژه‏اى پيدا مى‏كند.
بنابراين، با توجّه به تأكيد بر استفاده بيشتر و به‏كارگيرى زبان طبيعى در نمايه، وجود برخى ناهماهنگيها بين كليدواژه‏هاى نمايه دوره 1 و 2 و 3 و نمايه دوره 4 ناگزير مى‏باشد. اميد كه در نمايه در همكرد دوره‏اى پنجگانه ـ كه 20 شماره سفينه را در بردارد ـ با ارجاعات مناسب، هماهنگى بيشترى ايجاد شود و ضمن تأكيد بر استفاده كاربردى به طريق زبان طبيعى، از زبان مصنوعى و واژگان مهار شده نيز بهره گرفته شود تا به عنوان نمايه‏اى استاندارد در حوزه علوم اسلامى مطرح شود و در كلاسهاى درسى و دانشگاهى نيز به مثابه الگويى عملى براى دانشجويان، مورد استفاده قرار گيرد.
ـ به منظور پرهيز از عبارت‏سازى، برخى واژه‏ها به عنوان واژه توضيحى در داخل پرانتز قرار داده شده است. مثلاً آيه (واژه) كه در اين مدخل، كلمه «آيه» به لحاظ بررسى واژگانى مورد نظر بوده است.
ـ معمولاً در ساختار نمايه‏هاى موضوعى، از كد عناوين مقالات استفاده مى‏شود و در مقابل هر كليد واژه موضوعى، شماره‏هاى مربوط به عناوين مقالات مختلف ارائه مى‏شود. جستجو كننده بايد ضمن مراجعه به مشخّصات ارائه شده در مقابل كد عناوين مقالات، به اصل مقاله مراجعه كند و با تورّق در كلّ مقاله، موضوع مورد نظر را بيابد.
در اين نمايه به دو دليل، از كد عنوان و ارجاع به كد عناوين، استفاده نشده است: 1. فقط يك عنوان نشريه در نمايه‏سازى مطرح بوده است. 2. تسريع و تسهيل در بازيابى اطّلاعات، مبناى اصلى اين نمايه است؛ لذا در مقابل هر كليد واژه به ترتيب «شماره نشريه / شماره صفحه يا صفحات موضوع» آورده شده است. بنابراين مراجعه كننده مستقيما به صفحه يا صفحات موضوع مورد نظر راهنمايى مى‏شود.
در صورتى‏كه موضوع مورد نظر در چند صفحه متوالى باشد، ميان شماره صفحات از خطّ فاصله استفاده شده است. مانند 156ـ152/14 يعنى نشريه شماره 14 صفحات 152 تا 156.
در مواردى كه معرّفى نقد و بررسى يا موضوعى درباره كتاب، رساله، پايان‏نامه يا نشريه خاصّى مطرح بوده، عنوان مدرك، مدخل واقع شده و كلمه كتاب، رساله، پايان‏نامه يا نشريه در داخل قلّاب [ ] نوشته شده است.
ـ به طور كلّى آن‏چه داخل قلّاب قرار گرفته است، در رديف ترتيب الفبايى قرار نمى‏گيرد. مثال: ]كتاب [الغدير فى الكتاب و السنّة يا ]رساله] الإبانة عن المماثلة.
* * *
يادآور مى‏شود در حوزه علوم اسلامى و خصوصا علوم قرآنى و حديث، اين نمايه، نخستين نمايه موضوعى تخصّصى مبتنى بر استانداردهاى نمايه‏سازى است كه براساس سطح و عمق تعيين شده، شكل گرفته است.
در عصر كنونى، بازيابى اطّلاعات با دو محور «سرعت و دقّت»، از نكات اساسى است كه مى‏تواند براى محقّقان و پژوهشگران ابزارى كمكى باشد. معمولاً نمايه‏ساز با صرف وقت فراوان و مطالعه سطر به سطر مقالات، گزارشها و پانويسها به استخراج كليد واژه‏هاى موضوعى مى‏پردازد؛ آن‏گاه بين واژه‏هاى استخراج شده هماهنگى و ارتباط منطقى ايجاد مى‏كند تا با توجّه به نوع مخاطبان، ميزان سرعت و دقّت در بازيابى اطّلاعات بالاتر رود.
مطمئنّا ميزان آشنايى نمايه‏ساز به موضوعات نمايه بسيار حائز اهمّيّت است و به تناسب ميزان آشنايى با موضوع، ضريب دقّت در تعيين كليد واژه‏هاى اصلى با بار اطّلاعات لازم و توجّه به ريزش اطّلاعات كاذب، بالاتر خواهد بود.
در تهيّه اين نمايه تقريبا همه شرايط مذكور لحاظ شده و سعى شده است با تسلّط نسبت به موضوعات علوم قرآنى و حديث ـ با توجّه به تحصيلات كارشناسى نگارنده در رشته الهيات و معارف اسلامى ـ نمايه نسبتا جامعى تدوين گردد.
در عين حال، هيچ ادّعايى بر عدم رخداد سهو و خطا و اشتباه در نمايه نشده است. به همين دليل، از بزرگواران و صاحب‏نظران در رشته‏هاى علوم قرآن و حديث و علوم كتابدارى و اطّلاع‏رسانى و ديگر پژوهشگران تمنّا دارد با تذكّرها و راهنمايى‏هاى خود، نگارنده را در تهيّه و تدوين نمايه‏هاى شماره‏هاى بعدى، يارى فرمايند.

1.بر خود لازم مى‏دانم از همكارى جناب آقاى على محمّد طالعى و سركار خانم صديقه شاكرى ـ كه در تدوين اين نمايه همكارى داشته‏اند ـ صميمانه تشكّر كنم.

2.كارشناس ارشد كتابدارى و اطّلاع‏رسانى، عضو هيئت علمى سازمان اسناد و كتابخانه ملّى جمهورى اسلامى ايران.

3.۲. Subject Index.

4.نك: اصطلاحات كتابدارى. پورى سلطانى، فروردين راستين. ويرايش دوم، ذيل واژه نمايه.

5.اصول نمايه‏سازى بر اساس استاندارد ايزو ۹۹۹ـ ۱۹۹۶، تهيّه و تدوين: ماندانا صديق بهزادى با همكارى شيرين تعاونى (خالقى). تهران: كتابخانه ملّى ايران، ۱۳۸۱، ص ۵.

صفحه از 221