نمايه سفينه، دوره چهارم (شماره 13 تا 16) ۱
حميد سليمگندمى ۲
1 . مقدّمه
1 ـ 1) رشد روز افزون توليد اطّلاعات، ايجاب مىكند تا براى بازيابى اطّلاعات از شيوهها و روشهاى مختلفى استفاده شود. يكى از ابزارها و روشهاى بسيار مؤثّر در امر شناسايى، جستجو و بازيابى اطّلاعات مورد نياز از ميان انبوه اطّلاعات، نمايه است.
نمايه (=Index ) در اصطلاح كتابدارى، راهنمايى براى مواد يا مطالبى است كه به ترتيبى غير از ترتيب اصلى مواد يا مطالب، تنظيم يافته باشد. نمايه موضوعى ۳ عبارت از كليدواژههاى موضوعى است كه برحسب حروف الفبا تنظيم مىشود و شماره صفحه يا صفحات حاوى آن موضوع، در مقابل آن قرار مىگيرد. ۴
1ـ 2) بر اساس آنچه در استانداردهاى نمايهسازى ايزو 999 ـ1996 آمده است، هدف از نمايه، فراهمكردن ابزارهاى كارآمد براى كمك به كاربر در پيداكردن اطّلاعات درون مدرك است. ۵
1 ـ 3) روش نمايهسازى: براى تهيّه نمايه موضوعى مقالات منتشر شده در چهار شماره فصلنامه سفينه، متن مقالات و گزارشهاى معرّفى كتاب و بايستههاى پژوهشى، مطالعه و كليد واژههايى از متن استخراج يا متناسب با متن، انتخاب شده است. با توجّه به فشردگى موضوعات مطرح شده در مقالات، از موضوعاتى كه به طور متوسّط در حدّ يك پاراگراف بلند ـ حدود نيم صفحه ـ ارائه شده باشند، كليد واژهها انتخاب شده و در نمايه به عنوان مدخل وارد شدهاند. البتّه اگر به موضوعى در حدّ يك پاراگراف 2 يا 3 سطرى پرداخته شده و نكته يا نكات اساسى موضوع ذكر شده باشد، به عنوان مدخل در نمايه وارد شده است. در صورت ضرورت، از عناوين مقالات نيز كليد واژه انتخاب شده است.
1 ـ 4) ويژگيها و ساختار: در مجموع، 23 مقاله، 7 گزارش و معرّفى و 5 مورد نكتهها و بايستههاى پژوهشى در موضوعات كلى امامت و ولايت و موضوعات مرتبط، نمايهسازى شده است.
نمايه حاضر به لحاظ پوشش زمانى، 4 شماره فصلنامه سفينه، از شماره 13 (زمستان 1385) تا شماره 16 (پاييز 1386) يعنى يك دوره يكساله را شامل مىشود. در شمارههاى پيشين، وعده شده بود كه نمايه هر چهار دوره يعنى 16 شماره نشريّه سفينه در كتاب مستقلّى به عنوان نمايه سفينه چاپ و منتشر شود؛ ولى متأسّفانه به دليل: 1. ضيق وقت براى هماهنگى كليد واژهها در نمايههاى دوره چهارگانه، 2. كم حجم بودن براى ارائه در حد يك كتاب مستقل، كتاب مستقل «نمايه سفينه» آماده عرضه نشده و انشاءاللّه در پايان شماره بيستم، يعنى پس از هر پنج دوره چهار شمارهاى، در همكرد نمايههاى شمارهاى پيشين در كتاب مستقلّى چاپ و منتشر خواهد شد كه شامل چكيدههاى فارسى، عربى، انگليسى و فرانسوى مقالهها نيز مىباشد.
ـ ساختار نمايه نيز شامل: 1. نمايه عناوين در دو بخش: الف به ترتيب شمارههاى 13 تا 16 سفينه و ب. به ترتيب الفباى عنوان، 2. نمايه پديدآور و 3. نمايه موضوع است.
ـ در نمايه پديدآور ذيل نام هر پديدآور، در صورتى كه او نقشى غير از مؤلّف داشته باشد، نقش خاص پديدآور در قلّاب [ ] آورده شده است.
ـ در مورد گزارشهاى معرّفى كتاب ـ كه معمولاً عنوان خاصى ندارد ـ در نمايه پديدآور، پس از عنوان كتاب، نشريه يا پايان نامه معرّفى شده در قلّاب [ ]، معرّفى كتاب، معرّفى نشريه يا معرّفى پاياننامه آمده است. در نمايه عنوان نيز پس از عنوان و مؤلّف كتاب يا نشريه يا پاياننامه معرّفى شده در داخل قلاب، از عبارت ]معرّفى كتاب] [معرّفى نشريه] [معرّفى پاياننامه] استفاده شده است.
ـ براى جلوگيرى از تكرار واژهها در مدخلها از نشانگر «¬» استفاده شده است.
ـ حتّىالمقدور صورت مفرد واژهها بهكار رفته و در هنگام ضرورتِ استفاده از واژههاى جمع، شكل جمع سالم بهكار برده شده است كه لااقل از رديف الفبايى شكل مفرد فاصله نداشته باشد؛ مانند: راويان، نائبان به جاى رواة يا نوّاب؛ و يا از پسوند «هاـ هاى» در داخل قلّاب [ ] استفاده شده است. بنابراين پسوند جمع در ترتيب الفبا قرار نمىگيرد. مانند: فهرست ] ها].
ـ در صورتى كه شكل جمع مكسّر كلمهاى رايج بوده، ناگزير از جمع مكسّر استفاده شده است؛ مانند: مشايخ، اصول اربعمائه، اصول فقه.
ـ براى تسهيل و تسريع در بازيابى اطّلاعات از ارجاعات «نگاه كنيد به» با علامت و «نيز نگاه كنيد به» با علامت «نيز » استفاده شده است.
ـ در صورتى كه از پاورقيها نيز نمايه يا كليد واژه موضوعى انتخاب شده باشد، حرف (پ) در كنار شماره صفحات به كار رفته است.
ـ از عبارات عربى، كليد واژه فارسى تهيّه شده است.
ـ ال (الف و لام) حرف تعريف در رديف الفبا محسوب نشده است؛ جز در موارد خاص و اسم اشهر؛ مثل: الغدير كه در رديف الف قرار گرفته است.
ـ از آنجا كه محور اساسى مقالات سفينه، تأكيد بر حديث است، در صورتى كه حديثى براى شاهد مثال آورده شده و خود داراى موضوعى خاص باشد، موضوع حديث مدخل واقع شده است.
ـ مهمترين اصل در نمايه، بازيابى اطّلاعات با سرعت و دقّت مطلوب، در يك مجموعه هماهنگ شده است. لذا براى رعايت هماهنگى، زبان مصنوعى و واژگان مهار شده بيش از زبان طبيعى كاربرد دارد؛ ولى در بازيابى متنهاى آزاد، با توجّه به نوع مخاطبان، به نظر مىرسد تلفيقى از زبان طبيعى و زبان مصنوعى لازم است. در اين ميان، ارجاعات نقش ويژهاى پيدا مىكند.
بنابراين، با توجّه به تأكيد بر استفاده بيشتر و بهكارگيرى زبان طبيعى در نمايه، وجود برخى ناهماهنگيها بين كليدواژههاى نمايه دوره 1 و 2 و 3 و نمايه دوره 4 ناگزير مىباشد. اميد كه در نمايه در همكرد دورهاى پنجگانه ـ كه 20 شماره سفينه را در بردارد ـ با ارجاعات مناسب، هماهنگى بيشترى ايجاد شود و ضمن تأكيد بر استفاده كاربردى به طريق زبان طبيعى، از زبان مصنوعى و واژگان مهار شده نيز بهره گرفته شود تا به عنوان نمايهاى استاندارد در حوزه علوم اسلامى مطرح شود و در كلاسهاى درسى و دانشگاهى نيز به مثابه الگويى عملى براى دانشجويان، مورد استفاده قرار گيرد.
ـ به منظور پرهيز از عبارتسازى، برخى واژهها به عنوان واژه توضيحى در داخل پرانتز قرار داده شده است. مثلاً آيه (واژه) كه در اين مدخل، كلمه «آيه» به لحاظ بررسى واژگانى مورد نظر بوده است.
ـ معمولاً در ساختار نمايههاى موضوعى، از كد عناوين مقالات استفاده مىشود و در مقابل هر كليد واژه موضوعى، شمارههاى مربوط به عناوين مقالات مختلف ارائه مىشود. جستجو كننده بايد ضمن مراجعه به مشخّصات ارائه شده در مقابل كد عناوين مقالات، به اصل مقاله مراجعه كند و با تورّق در كلّ مقاله، موضوع مورد نظر را بيابد.
در اين نمايه به دو دليل، از كد عنوان و ارجاع به كد عناوين، استفاده نشده است: 1. فقط يك عنوان نشريه در نمايهسازى مطرح بوده است. 2. تسريع و تسهيل در بازيابى اطّلاعات، مبناى اصلى اين نمايه است؛ لذا در مقابل هر كليد واژه به ترتيب «شماره نشريه / شماره صفحه يا صفحات موضوع» آورده شده است. بنابراين مراجعه كننده مستقيما به صفحه يا صفحات موضوع مورد نظر راهنمايى مىشود.
در صورتىكه موضوع مورد نظر در چند صفحه متوالى باشد، ميان شماره صفحات از خطّ فاصله استفاده شده است. مانند 156ـ152/14 يعنى نشريه شماره 14 صفحات 152 تا 156.
در مواردى كه معرّفى نقد و بررسى يا موضوعى درباره كتاب، رساله، پاياننامه يا نشريه خاصّى مطرح بوده، عنوان مدرك، مدخل واقع شده و كلمه كتاب، رساله، پاياننامه يا نشريه در داخل قلّاب [ ] نوشته شده است.
ـ به طور كلّى آنچه داخل قلّاب قرار گرفته است، در رديف ترتيب الفبايى قرار نمىگيرد. مثال: ]كتاب [الغدير فى الكتاب و السنّة يا ]رساله] الإبانة عن المماثلة.
* * *
يادآور مىشود در حوزه علوم اسلامى و خصوصا علوم قرآنى و حديث، اين نمايه، نخستين نمايه موضوعى تخصّصى مبتنى بر استانداردهاى نمايهسازى است كه براساس سطح و عمق تعيين شده، شكل گرفته است.
در عصر كنونى، بازيابى اطّلاعات با دو محور «سرعت و دقّت»، از نكات اساسى است كه مىتواند براى محقّقان و پژوهشگران ابزارى كمكى باشد. معمولاً نمايهساز با صرف وقت فراوان و مطالعه سطر به سطر مقالات، گزارشها و پانويسها به استخراج كليد واژههاى موضوعى مىپردازد؛ آنگاه بين واژههاى استخراج شده هماهنگى و ارتباط منطقى ايجاد مىكند تا با توجّه به نوع مخاطبان، ميزان سرعت و دقّت در بازيابى اطّلاعات بالاتر رود.
مطمئنّا ميزان آشنايى نمايهساز به موضوعات نمايه بسيار حائز اهمّيّت است و به تناسب ميزان آشنايى با موضوع، ضريب دقّت در تعيين كليد واژههاى اصلى با بار اطّلاعات لازم و توجّه به ريزش اطّلاعات كاذب، بالاتر خواهد بود.
در تهيّه اين نمايه تقريبا همه شرايط مذكور لحاظ شده و سعى شده است با تسلّط نسبت به موضوعات علوم قرآنى و حديث ـ با توجّه به تحصيلات كارشناسى نگارنده در رشته الهيات و معارف اسلامى ـ نمايه نسبتا جامعى تدوين گردد.
در عين حال، هيچ ادّعايى بر عدم رخداد سهو و خطا و اشتباه در نمايه نشده است. به همين دليل، از بزرگواران و صاحبنظران در رشتههاى علوم قرآن و حديث و علوم كتابدارى و اطّلاعرسانى و ديگر پژوهشگران تمنّا دارد با تذكّرها و راهنمايىهاى خود، نگارنده را در تهيّه و تدوين نمايههاى شمارههاى بعدى، يارى فرمايند.
1.بر خود لازم مىدانم از همكارى جناب آقاى على محمّد طالعى و سركار خانم صديقه شاكرى ـ كه در تدوين اين نمايه همكارى داشتهاند ـ صميمانه تشكّر كنم.
2.كارشناس ارشد كتابدارى و اطّلاعرسانى، عضو هيئت علمى سازمان اسناد و كتابخانه ملّى جمهورى اسلامى ايران.
3.۲. Subject Index.
4.نك: اصطلاحات كتابدارى. پورى سلطانى، فروردين راستين. ويرايش دوم، ذيل واژه نمايه.
5.اصول نمايهسازى بر اساس استاندارد ايزو ۹۹۹ـ ۱۹۹۶، تهيّه و تدوين: ماندانا صديق بهزادى با همكارى شيرين تعاونى (خالقى). تهران: كتابخانه ملّى ايران، ۱۳۸۱، ص ۵.