محدثان و علمای امامی ری - صفحه 126

محدّثان و علماى امامى رى (تا پايان قرن چهارم)

محمّد حاجى تقى ۱

درباره روش و موضوع تحقيق

تعداد محدّثان، عالمان و فقهاى مذهبى در يك منطقه، نشان از ميزان شيوع آن آيين در آنجا دارد. بدين جهت، إحصاء و معرّفى عالمان مذهبى، يكى از شيوه هاى نشان دادن سير تكوين و تكامل و گسترش مذاهب مختلف در هر منطقه است.
فقر منابع و مستندات تاريخى مربوط به قرون اوّليه اسلامى، بويژه درباره تاريخ تشيّع، سبب گرديده است كه احصا و معرّفى محدّثان و عالمان اين فرقه در مناطق مختلف سرزمين هاى اسلامى، از مناسب ترين روشهاى تحقيقى در نشان دادن سير تاريخى تكوين و گسترش و ميزان پراكندگى و نفوذ مذهب اماميّه در آن مناطق و نهايتا سرزمين هاى خلافت باشد.
در اين مقاله، سعى گرديده تا با اين روش، به روشن شدن سير تكوين و گسترش مذهب اماميّه در قرون اوّل تا چهارم هجرى در شهر رى ـ كه يكى از معدود شهرهاى بزرگ، ثروتمند و آباد سرزمين هاى اسلامى بوده ـ پرداخته شود. بدين منظور، ابتدا به   معرّفى اجمالى شهر و سپس فقها، محدّثان و راويان احاديث ائمه اثناعشرى آن و نهايتا به نتيجه گيرى در دو محور و با توجّه به مستندات تاريخى مى پردازيم:
1) روند تكوين و گسترش تشيّع اماميّه در شهر رى، با تكيه بر شمار محدّثان و عالمان در قرون مورد تحقيق؛
2) بررسى ميزان اعتبار عقيدتى و علمى و التزام محدّثان و عالمان قمى به مذهب اماميّه.
رى (رگا) يكى از كهن ترين مراكز باستانى ايران است كه نامش در اوستا و كتيبه بيستون (قرن ششم قبل از ميلاد) آمده است. ۲ در دوره فتوحات مسلمين، اين شهر به سال 23قمرى ۳ (و به قولى 20قمرى ۴ )، توسط اعراب فتح گرديد.
در دوران خلافت منصور دوانيقى، مهدى عبّاسى در كنار رى قديم، شهرى بنا كرد و براى آن، مسجد جامع ساخت و بر دور آن، خندق حفر كرد و آن را «محمّديه» ناميد (سال 185ق).
در كمتر از نيم قرن، محمّديه، جاى رى قديم را گرفت؛ ۵ ولى رى، هيچ زمان به محمّديه مشهور نشد و اين اسم رايج نگرديد.
موقعيّت ژئوپلتيك رى كه مسير ارتباطى تمدّنهاى شرق و غرب از آن مى گذشت و چهار راه ارتباطى سرزمين هاى خلافت بود، ۶ سبب رونق تجارت، انباشت ثروت و آبادانى اين شهر گرديده بود. عباراتى كه جغرافى دانان اسلامى در توصيف شكوه و عظمت اين شهر آورده اند، مى تواند بيان كننده موقعيّت و ميزان اهميّت اين شهر در دوره   اسلامى باشد. از جمله توصيفاتى كه از رى شده، اينهاست:
عروس شهرها، ۷
آبادترين، پر نعمت ترين و پر عمارت ترين شهر مشرق، بزرگترين شهر مشرق بعد از نيشابور، ۸
داراى كاروانسراهاى نيكو و بازارهاى بزرگ، ۹
داراى خيابانهاى پهن، ۱۰
داراى گرمابه هاى تميز، مدارس و كتابخانه هاى پرآوازه، ميوه هاى بسيار، تجارتى پر سود، آب فراوان و هواى خوش. ۱۱
به علاوه، ميزان خراجى كه اهالى رى در دوره خلافت عبّاسى مى پرداختند (ده تا دوازده ميليون درهم) در مقايسه با خراجى كه اهالى نيشابور، بزرگترين شهر مشرق خلافت مى پرداختند (چهار ميليون درهم) ۱۲ خود، نشان دهنده رى ثروتمند و آباد است.
بناهاى رى، اغلب گلى بوده و در آنها از گچ و سنگ، به ندرت استفاده مى شده ۱۳ و وسعت آن، يك فرسنگ و نيم در يك فرسنگ و نيم بوده است. ۱۴
ابن فقيه، رى را داراى هفده رستاق (روستا) مى داند كه از آنهايند: خوار، دنباوند، ويمه و شلنبه. وى اضافه مى كند كه اينها رساتيقى هستند كه در آنها منبر (كه نشانى از   وسعت و جمعيّت زياد آنها بوده) وجود دارد. ۱۵
اصطخرى نوشته:
و در ناحيت رى، ديه هاست، بزرگتر از اين شهرها، چون: ورامين و ارنبويه و رزنين و دزا و قوسين. شنوده ام كه در هر دهى از اين، قرب ده هزار مرد[،بلكه] زيادت بود و روستاهاى قصرانبن درونى و بيرونى و بهزان و السن و بسا و دماوند و كها و مركوى. ۱۶
ديگر قريه هاى رى عبارت بوده اند: دولاب، دوريست، كرج، ۱۷ كلين فشاپويه، ۱۸ جاموران، تهران، ۱۹ شهرستانك، مهران ۲۰ و…

1.كارشناس ارشد تاريخ.

2.فرهنگ فارسى، محمد معين، چاپ هشتم، اميركبير، ۱۳۷۱، ذيل «رى».

3.تاريخ يعقوبى، ابن واضح يعقوبى، چاپ پنجم، علمى و فرهنگى، ۱۳۶۶، ج۲، ص۴۶.

4.فتوح البلدان، بلاذرى، ترجمه: محمد توكّل، چاپ اوّل، نقره، ص۴۴۵.

5.همان، ص۴۴۹.

6.مختصر كتاب البلدان، ابن فقيه، افست از طبع لندن، دارصادر، بيروت، ۱۳۰۲ق، ص۲۷۰ـ۲۷۱.

7.أحسن التقاسيم فى معرفة الأقاليم، مقدسى، ترجمه: علينقى منزوى، چاپ اوّل، شركت مؤلفان و مترجمان ايران، ۱۳۶۱ش، ج۲، ص۵۷۵.

8.مسالك و ممالك، اصطخرى، به اهتمام: ايرج افشار، چاپ سوم، علمى و فرهنگى، ۱۳۶۸، ص۱۶۶ـ۱۶۷.

9.أحسن التقاسيم، ج۲، ص۵۸۲ـ۵۸۳.

10.المسالك و الممالك، ابن خردادبه، ترجمه: حسين قره جانلو، چاپ اوّل، نشر نو، ۱۳۷۰، ص۱۴۷.

11.أحسن التقاسيم، ج۲، ص۵۸۲ـ۵۸۳.

12.فتوح البلدان، ص۴۵۰؛ المسالك والممالك، ابن خردادبه، ص۲۸.

13.صورة الأرض، ابن حوقل، الطبعة الثانية، دارصادر، بيروت، ص۳۷۱.

14.مسالك و ممالك، ص۱۶۷.

15.مختصر كتاب البلدان، ص۲۷۴.

16.مسالك و ممالك، ص۱۷۱.

17.معجم البلدان، ياقوت حموى، تحقيق: فريد عبدالعزيز الجندى، دارالكتب العلمية، ج۲، ص۵۰۶، ۵۵۰ و ۵۵۱.

18.قصص العلماء، محمّد تنكابنى، چاپ دوم، علميه اسلاميه، ۱۳۶۴، ص۳۹۶ـ۳۹۷.

19.معجم البلدان، ج۴، ص۵۸ـ۵۹.

20.رى باستان، حسين كريمان، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتى، ۱۳۷۱، ج۲، ص۵۷۶ و ۶۲۶.

صفحه از 151