مقدمه

با عنايت بارى تعالى جلد نخستِ اين فهرستگان ، در موضوع درايه و رجال ، در سال 1382 منتشر گرديد و اينك پنج جلد ديگر آن در موضوع «متون حديث شيعه» تقديم ارباب تحقيق مى‏گردد كه شرح و ترجمه كتاب‏هاى حديثى ، فرهنگ‏نامه‏هاى حديثى و فهرست‏نامه‏هاى مربوط به كتاب‏هاى حديثى را نيز شامل مى‏شود .
قبل از ورود به اصل كتاب ، ذكر چند مطلب ، ضرورى است :

يك . كتاب‏شناسى‏هاى حديث شيعه

در اين كتاب ، قبل از معرّفى نسخه‏هاى خطّى هر كتاب ، كتاب‏شناسى آن اثر نيز ذكر شده است. لذا اين فهرستگان ، اوّلين كتاب‏شناسى جامع آثار حديثى نيز به شمار مى‏رود . بر اين اساس ، توضيح كوتاهى درباره كتاب‏شناسى‏هاى آثار حديثى شيعه و تلاش‏هاى انجام گرفته در اين عرضه ، سودمند به نظر مى‏رسد .
كتاب‏شناسى‏هايى كه به صورت مستقل و يا به صورت ضمنى ، درباره آثار حديثى شيعه نگاشته شده‏اند، عبارت‏اند از:
1 . علامه مجلسى در فصل اوّل از مقدمه بحارالأنوار ، در ذكر مصادر خود ، اسامى متون حديثى شيعه را به اختصار آورده است . ^۱
2 . شيخ حُرّ عاملى فائده چهارم از خاتمه كتابش تفصيل وسايل الشيعه إلى تحصيل مسائل‏الشريعة (معروف به وسايل الشيعة) را به ذكر كتاب‏هايى كه از آنها نقل حديث نموده ، اختصاص داده است . ^۲3 . محمدرضا ابن عبدالمطّلب تبريزى (م 1208 ق) در مقدمه كتاب الشفا فى أخبار آل‏المصطفى ، در ذكر منابع خود ، آثار حديثى شيعه را به اختصار ياد كرده است ^۳ كه شباهت زيادى به مقدمه بحارالأنوار دارد .
4 . سيد ميرزا جزايرى (زنده در 1085 ق) در مقدمه كتابش جوامع الكلام فى دعائم الإسلام‏بطريق أهل البيت عليهم السلام مصادر حديثى شيعه را ياد كرده است. ^۴
5 . فضل‏على بيگ توشْمال باشى (ق 11 و 12 ق) در مقدمه دايرة المعارف حديثى خود ، موسوم به الأوفي، گزارش كوتاهى از مصادر حديثى شيعه آورده است . ^۵
6 . محدّث نورى در خاتمه مستدرك الوسائل ، در فايده اوّل ، اسامى مصادر كتاب را و در فايده دوم ، شرحى درباره آنها و مؤلّفان آنها آورده است . ^۶
7. جلد چهاردهم فهرست نسخه‏هاى خطّى آستان قدس رضوى ، تأليف برات‏على غلامى مقدم ^۷ اختصاص به موضوع «حديث» دارد . اين كتاب ، اوّلين اثرى است كه اختصاص به كتاب‏شناسى آثار حديثى شيعه دارد و در آن ، حدود 410 عنوان حديثى با 1235 نسخه معرفى شده است .
قبل از اين نيز در جلد اوّل و پنجم فهرست نسخه‏هاى خطّى آستان قدس ^۸ ، بخشى به اخبار (احاديث) ، اختصاص يافته بود .
8 . در جلد اوّل فهرست نسخه‏هاى خطّى مدرسه سپهسالار (مدرسه عالى شهيد مطهرى) ^۹ نيز بخشى به معرفى كتب اخبار و شروح و ترجمه‏هاى آنها اختصاص يافته و در آن ، پنجاه عنوان كتاب حديثى با 179 نسخه معرفى شده است .
9 . شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة ، ضمن آوردن كتاب‏هاى حديثى در عنوان‏هاى مربوط ، در ذيل عنوان «حديث» ، 765 اثر حديثى را معرفى نموده است . ^۱۰
10 . در فهرست نسخه‏هاى خطّى فارسى ، نگاشته احمد منزوى ، متأسفانه «حديث» ، موضوع مستقلى به شمار نيامده و در ضمن موضوع «فلسفه عملى» ، تعدادى از آثار حديثى فارسى شيعه و اهل سنّت ، ذكر شده است .
11 . در مقدمه كتاب المعجم المفهرس لألفاظ أحاديث بحارالأنوار ـ كه توسط آقايان محمّد على مهدوى راد و احمد عابدى تدوين شده است ـ تحت عنوان «تدوين الحديث عند الشيعة» ، به صورت مفصّل به آثار حديثى شيعه پرداخته است . ^۱۱
12 . در كتاب معجم المطبوعات العربية في إيران ، بخشى به «حديث و علوم حديث» اختصاص داده شده است و حدود 1600 اثر (كتاب و رساله) در حديث و علوم حديث ، معرفى گرديده است . ^۱۲
13. در ميراث حديث شيعه كه تا كنون دوازده دفتر از آن منتشر گرديده ، ضمن چاپ متن بيش از صد اثر حديثى ، اطلاعات كتابشناختىِ اين كتب به صورت دقيق ، ذكر شده است .
14. در مقدمه دفتر نهم و دهم و يازدهم ميراث حديث شيعه نيز سرور گرامى جناب آقاى مهدى مهريزى در دو مقاله با نام‏هاى: «مكتوبات حديثى ائمه عليهم‏السلام» و «مكتوبات حديثى اصحاب ائمه عليهم‏السلام» ، به كتاب‏شناسى آثار حديثى شيعه پرداخته‏اند . ^۱۳
15. در دايرة المعارف تشيّع ، در مدخل «حديث» ، بحثى از مصادر حديثى به ميان نيامده و به ذكر مختصر طبقات محدّثان شيعه اكتفا شده است؛ ولى در مدخل «تشيّع» ، ذيل مدخل فرعى «حديث» ـ كه به قلم آقايان محمّد على مهدى راد و احمد عابدى و على رفيعى نگاشته شده ـ ، در ذيل عنوان «تدوين حديث در شيعه» ، گزارش كوتاهى از آثار مهم حديثى شيعه آورده شده است . ^۱۴بجز موارد ذكر شده ، تك نگارى‏هايى در كتاب‏شناسى «حديث شيعه» و «آثار محدّثان شيعه» ، مانند : «كتاب‏نامه نهج‏البلاغه ، تأليف رضا استادى ^۱۵ كتاب‏شناسى علامه مجلسى ، تأليف حسين درگاهى و على اكبر تلافى داريانى ^۱۶ منتشر شده است و نيز در كتاب‏هاى سير حديث در اسلام ^۱۷ و پژوهشى در تاريخ حديث شيعه ^۱۸ به صورت استطردادى به آثار حديثى شيعه پرداخته شده است . به علاوه ، در مركز تحقيقات دار الحديث ، پژوهشى با عنوان «كتاب‏شناسى كُتب چاپ شده حديث شيعه» (مشتمل بر آثار تأليف شده تا 1320 ق) توسّط احسان سُرخه‏اى به انجام رسيده و پژوهش ديگرى با عنوان «كتاب‏شناسى ترجمه‏هاى فارسى حديث و دعاى شيعه» توسّط محمّد قنبرى و نگارنده آغاز شده است .

نسخه‏ها:

2413/1 . تهران، ملك: 1204، نسخ و نستعليق، بدون نام كاتب، بدون تاريخ كتابت، محمد حسن صفا اين نسخه را مطالعه نموده و روايتها و يادداشتهايى بر آن افزوده است، رساله اول مجموعه، 810 برگ، 15 سطر، 13×20 [فهرست ملك: 5/244].
2414/2 . قم، شيخ حيدر على مؤيد: 1262، آغاز: برابر نمونه، انجام: برابر نمونه، نستعليق، بدون نام كاتب، بدون تاريخ كتابت، 98برگ، 12 سطر، 5/11×18 [فهرست مؤيد: 3/219].

482 . آداب الملوك فى أقصى مراتب السلوك(فارسى)

از: محمد تقى دزفولى (قرن 13ق)

شرح و ترجمه مفصل عهدنامه مالك اشتر است كه مؤلف آن را در عصر ناصرالدين شاه قاجار براى شاهزاده محسن ميرزاى مير آخور نگاشته است. ^۱۹
[الذريعه: 18/91 ؛ مشار فارسى: 4/4090]
آغاز: الحمد للّه‏ الذى ألهمنا بالصواب و أحيا قلوبنا.

نسخه‏ها:

2415 . تهران، ملى تهران: 2459/ف، نستعليق، بدون نام كاتب، قرن 13ق، رساله اول مجموعه، «ص1 ـ 61»31برگ، 11 سطر، 5/11×18 [فهرست ملى تهران: 5/613].

483 . آداب المؤمنين و أخلاقهم(عربى)

از: سليمان بن محمد گيلانى (قرن 11ق) ^۲۰

481 . آداب الملوك (شرح عهد نامه مالك اشتر)(فارسى)

از: محمد رفيع حسنى حسينى تبريزى، نظام العلماء (1326ق)

شرح و ترجمه‏اى است بر عهد نامه مالك اشتر، اين شرح با عنوانهاى «اصل و ترجمه» برگزار شده و مؤلف در اثناى شرح، داستانها و اشعارى را درج نموده است.
آغاز: قل اللهم مالك الملك تؤتى الملك من تشاء.
انجام:
زان نوازشگرى كه يافت از اوبعد از آن روى بر نتافت از او
چاپ: تبريز، سنگى ، 1320ق، 323ص.
[فرمان مالك اشتر، محمد تقى دانش پژوه، ديباچه: 37 ؛ الذريعه: 1/29 ؛ مشار فارسى: 52]