4

فضل اللّه آشتيانى

مهدى سليمانى آشتيانى

اواخر قرن سيزده و اوايل قرن چهارده را بايد اوج و شكوه حوزه فلسفى تهران دانست . اين محفل پر حرارتِ علمى كه با حضور آخوند ملاّ عبداللّه زنّوزى پايه گذارى شد ، بعد از درگذشت او به سال (1264 ق) ، توسط بعضى از حكما و فلاسفه بزرگ قوّت گرفت ، كه حاصل آن تربيت جمع زيادى از طالبانِ معارف الهى بود ، كه خود به قلل رفيع دانش رسيدند .
دانشمندان فرزانه و فرهيخته آقا ميرزا فضل اللّه صادقى آشتيانى از زمره اين فرزانگان و دانش آموختگان است . او در جمادى الاوّل (1298 ق) متولد شد و پس از طى مراحل رشد و پش سرگذاشتن مقدمات علوم ، توفيق يافت از محضر دانشمندان بزرگ حوزه تهران در معقول و منقول كسب فيض نمايد . اساتيد او عبارتند از:
1 . حكيمِ عارف آقا محمّد رضا قمشه اى (م 1306ق)
2 . حكيمِ مؤسس آقا على مدرّسِ زنوزى(م 1307ق)
نام اين دو بزرگوار را از تاريخِ حكماىِ استاد صدوقى سها آورده ايم . ايشان در شرح شاگردان قمشه اى و زنوزى از ميرزا فضل اللّه آشتيانى نام برده اند كه البته اوّلى را از مرحوم كيوان سميعى ^۱ نقل كرده اند و براى دوّمى منبعى ذكر نفرموده اند . ^۲
مخفى نيست كه با توجه به سال ولادت آشتيانى (1298ق) و سال درگذشت قمشه اى و زنوزى (1306 و 1307ق) ، استفاده او از اين دو استاد ارجمند بسيار بعيد است ، مگر اينكه بگوييم در محفل درس آنها حضور پيدا مى كرده است و يا تاريخ تولّد او صحيح ثبت نشده است .
3 . حكيم سيد ابوالحسن جلوه (م 1314ق) .
او از مدرسين نامدار حوزه تهران در فلسفه است . بيشتر به كتب بوعلى علاقه نشان مى داد و وارد عرفان نمى شد . آشتيانى مدّت كوتاهى از او استفاده كرده است
4 . آقا ميرزا هاشم اشكورى گيلانى (م 1332ق) .
او از اساتيد مسلّم فلسفه و عرفان در زمان خود و اركان انتقال علم به طبقات بعدى است . خود از سه دانشمندان فوق الذكر بهره برده و عمده شهرتش به تخصّص در عرفان نظرى است . ميرزا فضل اللّه سال ها از محضر اين حكيم ارجمند استفاده كرده است . ^۳ مقدارى از تعليقات اسفار او ، در ميان تعليقات و حواشى آشتيانى موجود است . ^۴
5 . آقا ميرزا حسن كرمانشاهى (م 1336ق)
ايشان از بزرگانِ مدرِسين تهران و داراى شاگردان زيادى است . عمر شريف خود را در نهايت عُسرت و درويشى سپرى كرد و در زهد و تقوى كم نظير بود . ميرزا فضل اللّه از محضر او استفاده زيادى كرده است . ^۵
6 . آيت اللّه آقا ميرزا حسن آشتيانى. (م 1319ق)
او از زبده تلاميذه شيخ اعظم انصارى و اولين كسى است كه علوم و نظرات استاد را در ايران مطرح كرد و گسترش داد . شاگردان زيادى تربيت كرد . بحر الفوائد كه حاشيه و شرح مفصلى بر فرائد الاصول شيخ انصارى است ، مهم ترين اثر او است . آقا ميرزا فضل اللّه آشتيانى در درس فقه و اصول اين مجتهد بزرگ شركت داشته است و خاطراتى را نيز از او نقل نموده كه از آن جمله مطلب ذيل است:
جناب ميرزا گاهى كتب فلسفى را مطالعه مى كردند و از آنجا كه به درس فلسفه حاضر شده بودند ، قهرا به موارد متشابه كه مى رسيدند ، پذيرفتن آن مشكل به نظرشان مى آمد ، خصوصا در جايى كه مطالبى از قبيل سريان وحدت در كثرت و كثرت در وحدت عنوان مى شد ، سخت ناراحت مى شدند و مى فرمودند: لااله الا اللّه ، استغفر اللّه ، بچه ها قليان بياوريد ، و گاهى كه به مطالب خاص امامت و ولايت بر مى خوردند ، معتقد مى شدند كه در ولايت اين بزرگان بى نظيرند . ^۶
آقا ميرزا فضل اللّه صادقى آشتيانى پس از فراغت از تحصيل به خدمت قضايى درآمد . مدّتى رياست دادگاه هاى هدايت و استيناف چند استان كشور را به عهده داشت و بعدها به مستشارى ديوان عالى كشور رسيد . او در عين حال از مشاغل علمى هم غافل نشد و ترك مباحث حوزوى نكرد . وقتى آيت اللّه ميرزا مهدى آشتيانى (م 1372ق) به مسافرت مى رفت و يا بيمار بود با اصرار آقا ميرزا فضل اللّه را به جاى خود براى تدريس به مدرسه سپهسالار مى فرستاد كه اين معنا حاكى از مقام منيع علمىِ آقا ميرزا فضل اللّه است .
از آثار علمى آن بزرگوار است: تحقيق رساله حمليه آقا على مدرس زنوزى ^۷ و رساله اى در باب حدوث عالمِ جسمانى كه در گلزار معانى درج شده است . ^۸
ايشان در ربيع الاوّل (1382 ق) درگذشت و در جوار بارگاه حضرت سيدالكريم عليه السلام در باغچه عليخان مدفون شد . قبر او بعد از احداث ساختمان هاى جديد در حيات كتابخانه به شماره 660 مشهود است . مقامش در حضرت دوست سعد و سعيد باد .