دارالخلافه تهران

اعتماد السلطنه يكى از شخصيت هاى دوره ناصرى، در كتاب المآثر و الآثار در مورد تقسيمات كشورى ايران گزارش مبسوط و گسترده اى را آورده است كه با وجود تفصيل، كامل و جامع و دقيق نيست. بنابر نوشته وى يكى از اصطلاحات ادارى دوره قاجاريه، دارالخلافه تهران بود كه داراى تشكيلاتى جدا از نظام تقسيماتى ديگر نواحى بود. و يكى از نواب بلوكات دارالخلافه، ميرزا مهدى، نايب بلوك ورامين و شهريار و غار و فشاپويه بود. نام واحد سياسى رى در اين زمان «غار و فشافويه» بود. ^۱

ولايت تهران

در دوره صفويه ايران به چهار والى نشين و سيزده بيگلربيگى نشين تقسيم مى شد. بعد از صفويه ندرتاً در ايران تقسيمات كشورى جديدى صورت گرفت بلكه حكومت هاى بعدى مانند افشاريه و زنديه و حتى قاجاريه بيشتركار خود را به روال گذشته قرار داده بودند. ^۲ فتحعلى شاه، ايران را به پنج ايالت و چند ولايت كوچك و بزرگ تقسيم كرد. ^۳ اعتماد السلطنه از واحدها و مشاغل سياسى ادارى قاجار اين چنين نام مى برد. «مملكت» و «ايالت» و «ولايت»و «والى»و «فرمانفرما»و «صاحب اختيار»و «حكمران»و «نايب الحكومه» و «خطط متوسطه اى كه سمت سپردگى و سيور غالى داشتند». وى هر كدام از
واحدهاى سياسى را مشخص كرده است. مثلاً در اين تقسيمات، فارس، مملكت و ايالت؛ و گيلان و طوالش، ايالت ؛ قزوين، ولايت ؛ نطنز، نايب الحكومه محسوب مى شد. اين نظام تقسيماتى با سازمان هاى پيشين ادارى و سياسى متفاوت بود. ^۴ جرج. ن. كرزن نيز واحدهاى ادارى ايران را بدون تعيين درجه بندى آن ها در جدولى مى آورد. ^۵ ناصرالدين شاه در اواسط دوره سلطنتش مملكت را به چهار ايالت و بيست و سه ولايت تقسيم نمود. يكى از ولايات تهران بود. ^۶ ايران تا 1316 شمسى به همان 27 قسمت تقسيم شده بود. يعنى 4 ايالت و 23 ولايت. و يكى از ولايات تهران بود. ^۷ در دوره قاجاريه، با انتخاب تهران به پايتختى ايران منطقه رى به تدريج حتى از نظر نام ناحيه اى نيز تغيير نام يافت و دارالخلافه و ولايت تهران جايگزين آن گرديد. ولايت تهران چهارده بلوك داشت. از قرار ذيل:
1. تهران و حومه، 2. فيروزكوه. 3. دماوند. 4. لواسان و رودبار و لورا و شهرستانك. 5. طالقان. 6. خوار (گرمسار). 7. ورامين. 8. (دو بلوك) غار و پشاپويه ^۸ 9. شميران. 10. كن و سولقان و ارتگه. 11. ساوجبلاغ. 12. شهريار. 13. ايوانكى. ^۹
ولايت تهران آن روز معادل استان تهران كنونى به اضافه شهرستان گرمسار (كه امروزه تابع استان سمنان است) بوده است. بلوك هاى بالا از نظر تعداد روستا و جمعيت اختلاف فاحشى داشتند. بلوك ايوانكى داراى هشت روستا و بلوك غار با 174 روستا و 29156 نفر جمعيت و پشاپويه با 55 روستا و 4937 نفر در مجموع 34093 نفر جمعيت و 229 روستا داشت كه از نظر جمعيّت بعد از تهران، رتبه اول را دارا بوده و از نظر تعداد روستا هم اوّل بوده است (تعداد روستاهاى حومه تهران نيامده است). مركز بلوك غار و پشاپويه قصبه حضرت عبدالعظيم عليه السلام بود. ^۱۰

الكاى رى

اُلكا، اُلكه يعنى كشور، ناحيه، قسمتى از ايالت. ^۱ در سازمان ادارى دوره صفوى، القاب و مواجب و ماليات مناطق مختلف ايران در ذيل نام الكاى هر كدام از نواحى ياد مى شود. برخى از الكاها كم اهميّت و در حدّ يك شهرستان كوچك بودند و بعضى متوسط و برخى بزرگ. ميرزا سمعيا در اواخر دوره صفوى درآمد «حاكم الكاى رى» را 1802 تومان و 7550 دينار نوشته است. ^۲ ميرزا على نقى نصيرى در قرن دوازدهم هجرى نوشته است: بابتى كه از «الكاى رى و شهريار» به صيغه تيول بازيافت مى نمايد 2675 تومان و 1000 دينار و كسرى است. ^۳ مقايسه ماليات الكاى رى با ديگر الكاها نشان مى دهد كه رى از جايگاه مهمّى برخوردار بوده است. مثلاً الكاى نيشابور 2213 تومان و يك هزار دينار و الكاى اردبيل بالغ بر 2009 تومان و 3819 دينار تبريزى و حاكم مراغه و ايل مقدم 3999 تومان و 3922 دينار تبريزى مداخل داشته اند. ^۴