2. رى قبل از اسلام

چنان كه پيشتر گذشت، رى را مركز دينى و پايگاه بزرگ مغان و زرتشتيان دانسته اند وگفته شده است كه محلّ تولد زرتشت و مادرش رى بوده است. ^۱ در دوره آشوريان، رى يكى از پنج ايالت ماد بود كه در تصرف آنان بود.يهوديان قديم رى از يهوديان كوچانده شده به ماد از جانب آشوريان هستند. ^۲ هووخشتر پادشاه ماد، آشوريان را از سرزمين ماد راند و آن قوم را پس از قرن ها حكومت منقرض كرد. در طى سال هاى 610 تا 590 قبل از ميلاد پادشاهى ماد نه تنها پادشاهى آشور را از پاى درآورد بلكه پادشاهى هاى ماننا و اسكيت و اورارتو را نيز مطيع خويش ساخت. ^۳ رى در دوران ماد از اهميت خاصى برخوردار بود كه در تقسيمات سياسى تاريخى رى شرح آن عرضه شده است. كورش ماد را گشود و رى را به يكى از فرزندانش واگذار كرد. ^۴ داريوش پس از فتح بابل، شخصى به نام فرورتيش كه ياغى شده بود شكست داد و او را كه به رى فرار كرده بود دستگير و در همدان به دار آويختند. ^۵ نام رى در كتيبه بيستون كه از داريوش به جا مانده به صورت «رگا» درج شده است. ^۶
اسكندر در متلاشى كردن دولت هخامنشى و جنگ با داريوش سوم به رى رسيد و پنج روز در رى ماند و به قشون استراحت داد. ^۷ گفته شده است از رى سپاهى به كمك اسكندر رفته است و اعتمادالسلطنه اين همكارى را به مردم پارت كه بعدها سلسله اشكانيان از ميان آنها برخاستند، نسبت داده است. ^۸ در سال 316 پيش از ميلاد، «آنتيگن» يكى از سرداران اسكندر در جنگ با رقيب خود «اومنس» از رى عبور كرد اين سردار مقتدرترين مرد آسياگرديد. ^۹
در زمان سلوكيان زلزله اى شديد شهر رى را ويران كرد و سلوكوس اوّل معروف به نيكاتر (312 ـ 280 قبل از ميلاد) خرابى ها را مرمت و شهر را بار ديگر آباد گردانيد و نام موطن خويش اورپس را بر آن نهاد. ^۱۰
سلوكيان در پهنه رى و آبادى هاى ديگر نظير آپامه كه در آن حدود به وجود آورده بودند گروهى از مردم مقدونى را به منظور ترويج يونانيت مقيم گردانيدند. ^۱۱
رى در زمان اشكانيان اهميتى ويژه يافت و «ارشكيه» ناميده شد و پايتخت بهاره اشكانيان بود. ^۱۲ گفته شده است كه اردشير پس از قتل اردوان و به زنى گرفتن دختر وى در شهر رى در كاخ اردوان چندى به سرير شاهى تكيه زد. مرزبانى رى به عهد ساسانيان به خاندان مهران واگذار گرديد. از حوادث مهم دوران ساسانى پادشاهى بهرام چوبينه رازى و عصيان وى نسبت به هرمز و خسرو پرويز و سكه زدن درهم در شهر رى و تصميم خسروپرويز به تخريب اين شهر است. خسروپرويز بعد از شكست بهرام چوبينه واستقرار مجدد بر تخت پادشاهى، رى و گرگان و خراسان را به بندوى و بسطام، دايى هاى خويش داد. ^۱۳