گفتگوی نشریه تخصصی «کتاب هفته» با حجت السلام و المسلمین سرخه ای، طراح پایگاه کتابخانه های ایران lib.ir
نشریه تخصصی «کتاب هفته» در شماره ۴۶۰ خود گفت و گویی باحجت السلام و المسلمین سرخه ای، طراح پایگاه کتابخانه های ایران با عنوان lib.ir زیر نظر موسسه علمی فرهنی دارالحدیث، انجام داده است که مشروح این مصاحبه را با هم می خوانیم.
نظام آموزش پیشرفته و پاسخگو، متکی بر تحقیق و پژوهش است. در همه مقاطع تحصیلی از دبستان و دبیرستان گرفته تا دانشگاه در سطوح کارشناسی و بالاتر از آن تحقیق و پژوهش است که به کمک دانشآموز و دانشجو میآید و منجر به نتایج شگرف در آموزش و پرورش میشود. رکن اول و اصلی تحقیق هم دسترسی به منابع غنی کتابخانههاست؛ چه کتابخانههای بزرگ که در قلب پایتخت و شهرهای بزرگ به یمن برخورداری از نرمافزارهای پیشرفته امکان دسترسی آسان به کتابها را ممکن میسازند، چه کتابخانههای کوچک که گرچه از تجهیزات روز بیبهرهاند ولی سرشار از منابع و مآخذ غنی و قوی از نویسندگان شهیر و گمنام اند که تنها باید شناسانده و معرفی شوند تا بخشی از جریان پژوهش کشور تکانی بخورد و به حرکت درآید.
شاید با علم به همین موضوع بود که پایگاه اطلاعرسانی کتابخانههای ایران راهاندازی شد تا فرصتی فراهم آورد برای همه کتابداران و مسوولان کتابخانهها که با معرفی داشتههایشان آنها را در اختیار علاقهمندان حوزه پژوهش قرار دهند؛ با علم به اینکه نخستین و آغازین شرط پژوهش، اطلاع از منابع موجود است و کتابخانه بخشی از نظام آموزشی است که در صورت حمایت مادی و معنوی نهادها و سازمانهای مسوول و معرفی منابع پژوهش آسانتر، دسترسی به آن سریعتر شده و اتفاقات خوبی برای این بخش رقم خواهد خورد. همه اینها زمانی امکانپذیر است که سیاستگذاران و دستاندرکاران فرهنگ کشور بپذیرند که سرمایهگذاری در این حوزه یعنی تحول در نظام آموزش و پرورش، یعنی کمک به دانشجو و پژوهشگر که در نهایت به یک هدف منجر میشود و آن هم تبادل آسان و سریع کتاب در کتابخانهها و رونق کتابخوانی است.
در جستوجوی داشتههای فرهنگی
سال ۱۳۸۷ موسسه علمی و فرهنگی دارالحدیث تصمیم گرفت نسخههای متعددی از تحقیقاتی را گردآوری کند که تا آن زمان در حوزه علم حدیث نوشته شده بودند. لازمه این کار، دسترسی به فهرست کتابخانهای بود ولی محدود بودن تعداد کتابخانههای مجهز به اینترنت و نرمافزارهای متنوع و پراکندگی منابع عملاً دستیابی به سیستم فراگیر و گسترده از اطلاعات را غیرممکن میکرد. همه اینها مسوولان پایگاه کتابخانههای ایران را به ایجاد پایگاهی ترغیب کرد که به گفته حجتالاسلام احسان سرخهای، طراح و ایدهپرداز پایگاه، با استفاده از نرمافزارهای پیشرفته امکان جستوجوی ساده و سریع را فراهم میساخت بهنوعی که با ایجاد فهرستی جامع، در آنِ واحد به دست آوردن اصل منبع، جانمایی و کتابشناختی در پایگاه میسر میشد. سرخهای میگوید: «ابتدا قرار بود این سیستم نرمافزاری فقط دسترسی به منابع را برای دانشجویان و پژوهشگران علم حدیث آسان کند ولی در ادامه و با آزمون و خطاهای حین کار و مشاهده نتایج، مسوولان پایگاه تصمیم گرفتند با استفاده از خروجیهای استاندارد در اختیار کتابخانهها و تجمیع فهرستهای پراکنده، امکان جستوجوی پیشرفته و سریع را برای پژوهشگران سایر رشتهها هم ممکن کنند.»
سرخهای میافزاید: «وقتی کتابخانهها اعتماد کردند و اطلاعاتشان را در اختیار پایگاه قرار دادند، ما فهرست منابع را در یک مجموعه کنار هم قرار دادیم تا با یک جستوجوی ساده اطلاعات اولیه درباره کتاب به پژوهشگران معرفی شود.»
به گفته سرخهای با بهکارگیری این سیستم، امکان معرفی همه کتابها حتی کتابهایی که ممکن بود ۱۵۰ سال پیش نوشته شده و در کتابخانهای مهجور در دورترین نقطه کشور خاک بخورند، برای جستوجوگر ممکن میشود.»
اطلاعات ۲۸ استان در یک پایگاه
ابتدا قرار بود فقط علاقهمندان علم حدیث اطلاعات کتابشناختی را از پایگاه حوزه دریافت کنند ولی ارائه فهرست اطلاعات کتابخانهها بدون هرگونه دخل و تصرف، معرفی آنها به عنوان مالکان حقوق معنوی اطلاعات و حفاظت از اطلاعات، جلب اعتماد کتابخانهها را در پی داشت و سرانجام کار به جایی رسید که اکنون ۴۴۰ کتابخانه از ۲۸ استان کشور عضو این پایگاهاند.
اینها را سرخهای میگوید و البته توضیح میدهد که درخواست عضویت از سوی هر کتابخانهای ارائه شود، بهراحتی در پایگاه پذیرفته خواهد شد و تنها شرط عضویت این است که کتابخانه به سیستم نرمافزاری مجهز باشد که خروجی استانداردی را در اختیار قرار دهد تا بتوان آن را تبدیل و در مجموعه اطلاعات درج کرد. سرخهای کتابخانههای عضو پایگاه را به سه دسته تخصصی مثل کتابخانه ایرانشناسی مجلس شورای اسلامی، دانشگاهی مثل کتابخانههای زیرمجموعه دانشگاه تهران و کتابخانههای عمومی شامل آستان قدس رضوی تقسیم میکند که به گفته او از این تعداد ۸۳ کتابخانه دانشگاهی، ۶۰ کتابخانه تخصصی و بقیه در زمره کتابخانههای عمومی قرار میگیرند.
تعداد ۱۰ میلیون کتاب هم از طریق این پایگاه قابل جستوجوست یعنی هر پژوهشگر و دانشجویی در صورت وارد کردن نام یک کتاب یا اطلاعاتی درباره موضوع یا پدیدآورنده کتاب، میتواند با جستوجوی ساده یا پیشرفته با فهرستی از کتابهای موجود در کتابخانه عضو روبهرو شود. به باور سرخهای همه این امتیازات باعث شدند که رتبه اول برترین جستوجوگر سال ۱۳۹۰ در حوزه رسانههای دیجیتال به این پایگاه داده شود.
همه امکانات یک پایگاه
تا قبل از راهاندازی پایگاه کتابخانههای ایران، بودند کتابخانههایی که اطلاعات خود را با استفاده از نرمافزارهای ساده و پیشرفته در اختیار کاربران قرار میدادند بنابراین چه نیازی به پایگاه اطلاعرسانی کتابخانههای ایران؟ این دغدغه ذهنی را با سرخهای در میان میگذاریم و او پاسخ میدهد: «علاوه بر جستوجوی ساده و پیشرفته، این پایگاه برای هر کتابخانه، یک صفحه اختصاصی با نشانواره خود کتابخانه ایجاد کرده که به آنها امکان میدهد با نشانی اینترنتی اختصاصی حتی در صورت نداشتن نسخه تحت وب، این صفحه را در اختیار کاربرانشان قرار دهند. در کنار این خدمات (معرفی کتاب، جستوجوی اختصاصی، فهرست الفبایی و...) امکان دیگری که پایگاه را متمایز کرده، درختواره موضوعی است؛ یعنی ترسیم ساختار چیدمان کتابخانه به لحاظ موضوع که به مجموعهسازی اطلاعات کتابخانه کمک میکند.»
به گفته سرخهای، درختواره موضوعی علاوه بر اینکه به نظام پراکنده کتابخانهها انسجام میبخشد، پیمایش کتابها را هم برای محقق امکانپذیر میسازد و با توجه به نظام کتابخانههای ایران «کتابخانه ـ بیس» به محقق این امکان را می دهد که متوجه شود چند درصد کتابهای کتابخانههای مثلاً دانشگاه تهران با موضوع علوم اجتماعی و چند درصد حقوقاند.
قفسه مجازی از دیگر امکانات کتابخانهای این پایگاه است که سرخهای به آن اشاره میکند و آن را به معنی نمایش مجازی کتابهای درون قفسهها و مخازن کتابخانهها میداند. یعنی کاربر از طریق جستوجو به عناوین موجود کتابهای مرتبط و هم موضوع با آن کتاب در قفسهها دسترسی پیدا مییابد. این قابلیت با یک جستوجو کاربر را با کتابهایی آشنا میکند که تا قبل از این نامی از آن یا نویسندهاش نشنیده است. درختواره موضوعی یعنی معرفی کتاب، پیدا کردن جایگاه کتاب در قفسه کتابخانه و شناسایی کتابهای همسایه و هم موضوع با متن و نوشتار کتاب، تبدیل امکانات متصل به شبکه به سیدی قابلحمل و تجهیز کتابخانهها به منابع و مآخذ پایگاه(فهرستیار) بخشی از امکانات پایگاه کتابخانههای ایرانند.
همه دوستداران کتاب
شاید به جرأت بتوان ادعا کرد که نبض پژوهش کشور در پایگاه اطلاعرسانی کتابخانههای ایران میزند. این مدعا را میتوان بهراحتی اثبات کرد آنگاه که گفته میشود بخش عمده مراجعان به این پایگاه، دانشجویان، پژوهشگران و فارغالتحصیلان مراکز علمی و دانشگاهیاند که برای تحقیق، نوشتن پایاننامه و... به اطلاعات کتابخانهای این پایگاه مراجعه و با انبوهی از کتابهای شناختهشده یا ناشناس مواجه میشوند که هرگونه فعالیت پژوهشی بر پایه همانها استوار است.
سرخهای مراجعان به این پایگاه را قشر تحصیل کرده میداند که در روزهای غیرتعطیل آمارشان بالا میرود و روزهای تعطیل تعداد مراجعات به حداقل میرسند. البته او به مراجعان این پایگاه، کتابداران کتابخانهها را هم اضافه میکند و میگوید: «چون فهرستنویسی کتابها به این دلیل که عمدهشان به زبان انگلیسی یا عربی نوشته شدهاند، سخت است و طبیعی است کتابدارانی که تسلط کافی به زبان بیگانه ندارند به پایگاه مراجعه و از فهرستنویسی کتابخانههای عضو این پایگاه استفاده میکنند»
همیشه پای کتابخوانی در میان است
گروه هدف پایگاه کتابخانههای ایران و عمده مراجعان آن، محققانند. اینها را رصد آمار مراجعان به پایگاه مشخص کرده پس طبیعی است که مسوولان پایگاه کتابخانهای ایران تمام هم و غمشان این باشد که دسترسی به منابع غنی کتابخانهای را برای این گروه آسان کنند و البته نفع آن در دراز مدت شامل همه کتابخوانان میشود و رونق کتابخوانی و ارتقای فرهنگ جامعه را میسر میکند که هدف اصلی و اساسی پایگاه هم همین است؛ آنجا که با بهرهگیری از امکانات رایانهای تلاش میکند زمینه را برای جستوجو و معرفی کتاب در جایجای کشور فراهم آورد. شاید در یکی از این جستوجوها، کتابی پایه تحقیق محققی یا نوشتار نویسندهای قرار گیرد و به تحولی بینجامد؛ هم در فعالیتهای پژوهشی، هم پایاننامهنویسی، هم سرانه کتابخوانی و....