محمد محمدی ری شهری پديدآورنده : محمد محمدی ری شهری
توضيحى در باره احكام آموختن

توضيحى در باره احكام آموختن

با توجه به احاديث، احكام تعلّم به پنج قسم قابل تقسيم است : تعلّم واجب ، تعلّم متسحب ، تعلّم حرام ، تعلّم مكروه و تعلم مباح .

با توجه به احاديث، احكام تعلّم به پنج قسم قابل تقسيم است : تعلّم واجب ، تعلّم متسحب ، تعلّم حرام ، تعلّم مكروه و تعلم مباح . مبناى اين تقسيم نقش دانشِ مورد تعلّم در تكامل مادى و معنوى و يا انحطاط مادى و معنوى انسان و يا بى نقش بودن آن است . اينك توضيح كوتاهى در باره هر يك از احكام پنجگانه تعلّم مى آوريم :

۱ ـ آموختن واجب

هر دانشى كه مقدمه سازندگى مادى و يا معنوى ، دنيوى و يا اخروى ، فردى و يا اجتماعى است و بدون آن اساس حيات مادى و معنوى انسان در مخاطره قرار مى گيرد ، تحصيل آن به صورت عينى و يا كفايى بر مردم واجب است :

الف ـ علومى كه تحصيل آن واجب عينى[۱]است :

دانشهايى كه مقدمه سازندگى فردى است و افراد جامعه بدون آن قادر به انجام تكاليف اعتقادى و عملى خود نيستند ، تحصيل آن از نظر اسلام بر فرد فرد جامعه واجب است؛ مانند شناخت اصول عقايد و شناخت واجبات و محرمات و يا ارزشها و ضد ارزشها در اسلام كه برهمه مردم واجب است و يادگيرى هر شخص موجب سقوط تكليف از ديگرى نمى شود .

ب : علومى كه تحصيل آن واجب كفايى[۲]است :

دانشى كه مقدمه سازندگى و تأمين نيازهاى اجتماعى است، و جامعه بدون آن قادر به ادامه حيات نيست و يا با مشكل جدّى روبرو مى شود و يا نمى تواند در مقابل تهاجم احتمالى دشمن از خود دفاع كند ، تحصيل آنها بر افرادى از جامعه كه توان تحصيل آن دانش را دارند واجب كفايى است . بدين معنى كه بر همه كسانى كه استعداد تحصيل آن دانش را دارند ، واجب است آن دانش را بياموزند؛ ولى اگر عده اى ـ به اندازه كفايت ـ براى آموختن آن اقدام كردند ، تكليف از ديگران ساقط مى شود .

بر اين اساس تعدّد رشته هايى كه تحصيل آن واجب كفايى است ، به تناسب نيازهاى جامعه در زمانهاى مختلف متفاوت است؛ مثلاً تحصيل دانش اتم شناسى در شرايطى كه جامعه اسلامى نيازمند به آن نباشد ، واجب نيست؛ ولى در شرايطى كه مردم مسلمان براى دفاع از خود نيازمند به آن هستند، به موجب آيه  «وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ»[۳]يعنى «و در برابر آنان هر نيرويى كه مى توانيد فراهم آوريد»، تحصيل آن واجب كفايى است و در صورتى كه اشخاص با استعداد كه مستعد براى تحصيل اين دانش هستند محدود باشند ، وجوب كفايى در مورد آنها تبديل به وجوب عينى مى گردد .

۲ ـ آموختن مستحب

هر دانشى كه مقدمه تقويت بنيه مادى و يا معنوى فرد يا جامعه است ، ولى بدون آن ضربه اى به نيازهاى اصولى انسان وارد نمى شود ، تعلّم آن ممدوح و مستحب است ، و اگر كسى آن دانش را با انگيزه الهى بياموزد ، نزد خداوند متعال پاداش خواهد داشت . تعلّم دانشهاى مازاد بر نيازهاى ضرورى جامعه ، از مصاديق تعلّم ممدوح به شمار مى رود .

۳ ـ آموختن حرام

هر دانشى كه فساد بيافريند و براى فرد و يا جامعه زيانبار باشد ، تعلّم آن از نظر اسلام حرام است؛ مانند سحر ، كهانت و نجوم كه در زمانهاى گذشته رواج داشته است . همچنين است علومى كه در جهت تهاجم فرهنگى باشد و يا موجب ترويج فساد اخلاق در جامعه گردد و يا دانش سلاحهاى كشتار جمعى؛ مگر در صورتى كه براى دفاع و مقاصد صلح آميز باشد .

۴ ـ آموختن مكروه

دانشى كه مقدمه فساد نيست ، ولى سودى نيز در برندارد ـ مانند علم انساب؛ شهمانطور كه در احاديث بند سيزدهم از فصل پنجم ملاحظه شد ـ اگر مستقلاً مورد ارزيابى قرار گيرد ، تعلّم آن مباح به شمار مى آيد؛ ولى اگر از نظر اينكه موجب تضييع عمر مى گردد و انسان را از مقصد انسانيّت دور مى كند، مورد ارزيابى واقع شود ، يادگيرى آن لغو و مذموم و مكروه به شمار مى آيد و به موجب آيه كريمه : «والّذين هم عن اللغو معرضون» يعنى «و آنان كه از بيهوده كارى روى گردان اند» ، مسلمان بايد از آن اجتناب نمايند .

۵ ـ آموختن مباح

علومى كه در خدمت جامعه اند ، تعلّم آنها اگر با قصد قربت و خدمت باشد مستحب و اگر صرفا براى گذران زندگى و منافع مادى باشد ، مباح است؛ بجز علوم اسلامى كه تعلّم آنها براى انگيزه هاى غير الهى ، در احاديث اسلامى بشدّت مورد نكوهش قرار گرفته است[۴].


[۱]واجب عينى تكليفى است كه همه افراد جامعه مأمور به انجام آن هستند و انجام آن به وسيله برخى موجب سقوط تكليف از ديگران نمى شود .

[۲]واجب كفايى تكليفى است كه از عموم مردم خواسته شده است و انجام آن توسط فرد يا گروهى موجب سقوط آن از ديگران مى گردد .

[۳]الأنفال : ۶۰ .

[۴]بنگريد به : آداب آموختن : ص ۳۳۱ «اخلاص» / ص ۳۶۷ «آموختن براى غير خدا» .