ابو على دِعبِل بن على بن رَزين خُزاعى، در سال ۱۴۸ ق، زاده شد. وى، شاعر و اديب بود واز برترينِ شاعران قرن سوم هجرى، به شمار مى رود. وى به اهل بيت:، فراوان مهر مى ورزيد. از وى شنيده شد كه مى گفت: «من، پنجاه سال است كه چوبه دار خود را بر دوش مى كشم؛ امّا كسى نيافتم كه مرا بر آن بياويزد»؛ چرا كه پيوسته از خاندان نبوّت، به شدّت، دفاع مى كرد و با مخالفان آنان، مبارزه مى نمود. وى، قصيده مشهور «تائيه» خود (همان قصيده «مَدارس آيات» را براى امام رضا(ع) خواند.
جاحظ گفته است: شنيدم كه دِعبِل بن على مى گويد: «شصت سال است كه هيچ روزى را بدون سرودن شعرى نگذرانده ام». وى به سال ۲۴۶ ق، در كهن سالى، مظلومانه در حومه اهواز به شهادت رسيد و پيكرش را به شوش دانيال، حمل كردند و در آن جا به خاك سپردند. امروزه، بارگاه باشكوهى بر مزار وى ساخته شده است.
او در رثای امام حسین(ع) سروده دارد:
یک) مختصر أخبار شعراء الشيعة : قالَ دِعبِلٌ : لَمّا قُلتُ : «مَدارِسُ آياتٍ» نَذَرتُ ألّا اُسمِعَها أحَدا قَبلَ الرِّضا(ع) ، فَسِرتُ إلَيه ؛ وكانَ وَلِيَّ عَهدِ المَأمونِ بِخُراسانَ ، فَلَمّا وَصَلتُ إلَيهِ أنشَدتُهُ إيّاها فَاستَحسَنَها وقالَ : لا تُنشِدها أحَدا حَتّى آمُرَكَ . وَاتَّصَلَ خَبَري بِالمَأمونِ فَأَحضَرَني وأَمرَني بِإِنشادِها ، فَقُلتُ : لا أعرِفُها ، فَقالَ : يا غُلامُ ! سَل ابنَ عَمِّيَ الرِّضا أن يَحضُرَ ، فَلَمّا حَضَرَ قالَ لَهُ : يا أَبَا الحَسَنِ ، إنّي قُلتُ لِدعبِلٍ يُنشِدُني «مَدارِسُ آياتٍ» فَذَكَرَ أنَّهُ لا يَعرِفُها ! فَالتَفَتَ إلَيَّ الرِّضا(ع) ، وقالَ : أنشِدها ، فَاندَفَعتُ اُنشِدُ :
تَجاوَبنَ بِالإِرنانِ وَالزَّفَراتِ نَوائِحُ عُجمِ اللَّفظِ وَالنَّطِقاتِ ...
مَدارِسُ آياتٍ خَلَت مِن تِلاوَةٍ ومَنزِلُ وَحيٍ مُقفِرُ العَرَصاتِ
لِالِ رَسولِ اللّهِ بِالخَيفِ مِن مِنى وبِالبَيتِ وَالتَّعريفِ وَالجَمَراتِ
دِيارٌ لِعَبدِ اللّهِ بِالخَيفِ مِن مِنى وَلِلسَيِّدِ الدّاعي إلَى الصَّلَواتِ
دِيارُ عَلِيٍّ وَالحُسَينِ وَجَعفَرٍ وَحَمزَةَ وَالسَّجادِ ذِي الثَّفِناتِ
دِيارٌ لِعَبدِ اللّهِ وَالفَضلِ صِنوِهِ نَجِيِّ رَسولِ اللّهِ فِي الخَلَواتِ
وسِبطَي رَسولِ اللّهِ وَابنَي وَصِيِّهِ ووارثِ عِلمِ اللّهِ وَالحَسَناتِ ...
أفاطِمُ لَو خِلتِ الحُسَينَ مُجَدَّلاً وقَد ماتَ عَطشانا بِشَطِّ فُراتِ
إذَن لَلَطَمتِ الخَدَّ فاطِمُ عِندَهُ وأَجرَيتِ دَمعَ العَينِ فِي الوَجَناتِ
أفاطِمُ قومي يَابنَةَ الخَيرِ وَاندُبي نُجومَ سَماواتٍ بِأَرضِ فَلاةِ
قُبورٌ بِكوفانٍ ، واُخرى بِطَيبَةٍ واُخرى بِفَخٍّ نالَها صَلَواتِ
وَاُخرى بِأَرضِ الجَوزَجانِ مَحِلُّها وقَبرٌ بِباخَمرى لَدَى الغُرُباتِ
وقَبرٌ بِبَغدادٍ لِنَفسٍ زَكِيَّةٍ تضَمَّنَها الرَّحمانُ فِي الغُرُفاتِ[۱]
فَأَمَّا المُهِمّاتُ الَّتي لَستُ بالِغا مَبالِغَها مِنّي بِكُنهِ صِفاتِ
قُبورٌ بِبَطنِ النَّهرِ مِن أرضِ كَربَلا مُعَرَّسُهُم مِنها بِشَطِّ فُراتِ
تُوُفّوا عُطاشى بِالفُراتِ فَلَيتَني تُوُفّيتُ فيهِم قَبلَ حينَ وَفاتي
وآلُ رَسولِ اللّهِ تُسبى حَريمُهُم وآلُ زِيادٍ آمِنُوا السَّرَباتِ
وآلُ زِيادٍ فِي القُصورِ مَصونَةٌ وآلُ رَسولِ اللّهِ فِي الفَلَواتِ
إلَى اللّهِ أشكو لَوعَةً عِندَ ذِكرِهِم سَقَتني بِكَأسِ الذُّلِّ وَالفَظَعاتِ ...[۲]
مختصر أخبار شعراء الشيعة : دِعبِل مى گويد: وقتى قصيده «مَدارسُ آياتٍ ...» را سرودم، نذر كردم كه پيش از امام رضا(ع) ، آن را براى هيچ كس نخوانم. از اين رو به سوى ايشان به راه افتادم. ايشان در خراسان ، ولى عهد مأمون بود . هنگامى كه به محضر ايشان رسيدم، سروده ام را برايشان خواندم . امام(ع) ، آن را پسنديد و فرمود : «آن را براى هيچ كس نخوان، تا به تو فرمان دهم».
خبر [شعرم] به گوش مأمون رسيد. وى مرا خواست و به من فرمان داد كه آن را برايش بخوانم. گفتم: آن را به ياد ندارم.
[غلامش را صدا زد و] گفت: اى غلام! پسرعمويم رضا را بخواه كه حاضر شود.
وقتى ايشان آمد ، به او گفت: اى ابو الحسن! من به دِعبِل گفتم كه قصيده «مَدارسُ آيات» را بخواند؛ امّا گفت كه آن را به ياد ندارد.
امام رضا(ع) به من روى كرد و فرمود : «بخوان!» . من نيز آن را خواندم :
نوحه ها و مويه هايى گنگ و واگويه هايى دردناك و مبهم ، پژواك نغمه ها و آه ها شده بودند...
مدارسِ آيات (حلقه هاى درس قرآن) كه از تلاوت قرآن ، تهى مانده اند و نيز منزلگاه وحى كه تهى مانده است
كه در خَيفِ مِنا، از آنِ خاندان پيامبر خدا صل الله عليه و آله است و مسجد الحرام و عرفات و جَمَرات،
و نيز جايى كه براى عبد اللّه در خَيفِ مِناست و براى آن سَرورى است كه به اقامه نماز ، فرا مى خوانَد ؛
جاى على و حسين و جعفر و حمزه و سجّاد ـ كه پيشانىِ پينه بسته دارد ـ ؛
جايى براى عبد اللّه و [براى] فضل ، هم ريشه او و پيامبر خدا صل الله عليه و آله در خلوت ها
و نيز براى دو نواده پيامبر خدا صل الله عليه و آله و پسران جانشين او و وارث علم خداوند و تمام خوبى ها ....
آه، اى فاطمه! اگر حسين را مى ديدى كه چه سان ، افتاده و در كنار رود فرات ، تشنه كام ، كشته شده است
بى ترديد ، در كنار پيكرش ، چهره مى خراشيدى و بر چهره ات ، سرشك، جارى مى كردى.
اى فاطمه! اى دختر خوبى ها! به گريه و ناله بخوان در مرگ ستارگان آسمان كه در سرزمين خشك ، فرو افتاده اند .
قبرهايى چند ، در كوفه اند و قبرهايى ديگر، در سرزمين مدينه و [قبر] ديگرى در فَخ ـ كه درودهايم نثارشان باد ـ
و قبرى ديگر در سرزمينِ جوزجان ، قرار دارد و قبرى در باخَمرا ، در نهايت غربت و بى كسى
و مرقدى ديگر كه در بغداد است و به جان پاكيزه تعلّق دارد ـ كه خداوند ، آن را در سراهاى بهشتى ، جاى دهد ـ .[۳]
امّا آن موارد مهمّى كه نمى توانم به خوبى، تمام صفات آنها را بيان كنم
قبرهايى در كنار نهر در سرزمين كربلا هستند كه در كنار شطّ فرات [كشته شده و] آرام گرفته اند
آنان تشنه لب ، در كنار فرات ، جان باختند. اى كاش پيش از مرگشان ، جان مى باختم [و از اين رويداد ، باخبر نمى شدم] .
خاندان پيامبر خدا صل الله عليه و آله، بانوان حرمشان ، در معرض تاراج قرار گيرند و خاندان زياد ، در كاخ هاى استوار ، در كمال امنيت به سر ببرند؟!
خاندانِ زياد ، در ميان دژها سالم باشند و خاندان پيامبر صل الله عليه وآله ، در بيابان ، جان ببازند؟!
نزد خدا از سوزى جانكاه كه با ياد آنان در درونم زبانه مى كشد و جام ذلّت و نفرت را به من مى دهد، شكايت مى برم....
دو) مقتل الحسين(ع) للخوارزمي : لِدِعبلٍ مِن قَصيدَةٍ طَويلَةٍ [في رِثاءِ الإِمامِ السِّبطِ الشَّهيدِ(ع) ] :
أأَسبَلتَ دَمعَ العَينِ بِالعَبَراتِ وَبِتَّ تُقاسي شِدَّةَ الزَّفَراتِ
وتَبكي عَلى آثارِ آلِ مُحَمَّدٍ وقَد ضاقَ مِنكَ الصَّدرُ بِالحَسَراتِ
ألا فَابكِهِم حَقّا وأَجرِ عَلَيهِمُ عُيونا لِرَيبِ الدَّهرِ مُنسَكِباتِ
ولا تَنسَ في يَومِ الطُّفوفِ مُصابَهُم بِداهِيَةٍ مِن أعظَمِ النَّكَباتِ
سَقَى اللّهُ أجداثا عَلى طَفِّ كَربَلا مَرابِعَ أمطارٍ مِنَ المُزُناتِ
وصَلِّ عَلى روحِ الحُسَينِ وجِسمِهِ طَريحا عَلَى النَّهرَينِ بِالفَلَواتِ
قَتيلاً بِلا جُرمٍ يُنادي لِنَصرِهِ فَريدا وَحيدا أينَ أينَ حُماتي
أأنسى وهذا النَّهرُ يَطفَحُ ظامِئا قَتيلاً ومَظلوما بِغَيرِ تِراتِ
فَقُل لابنِ سَعدٍ : أبعَدَ اللّهُ سَعدَهُ سَتَلقى عَذابَ النّارِ وَاللَّعَناتِ
سَأَندِبُ طولَ الدَّهرِ ما هَبَّتِ الصَّبا وأَقنُتُ بِالآصالِ وَالغُدُواتِ
عَلى مَعشَرٍ ضَلّوا جَميعا عَنِ الهُدى وأَلقَوا رَسولَ اللّهِ بِالكُرُباتِ
لَقَد رَفَعوا رَأسَ الحُسَينِ عَلَى القَنا وساقوا نِساهُ حُسَّرا وَلِهاتِ[۴]
مقتل الحسين(ع) ، خوارزمى : دعبل [در رثاى حسين(ع) ] در قصيده اى بلند ، چنين سروده است:
آيا سرشك ديده را با گريه بيرون ريخته اى و شب را با آه و حسرت هاى سرد ، به صبح رسانده اى؟
و بر يادگار خاندان محمّد صلى الله عليه و آله ، گريه مى كنى و قلبت ، از شدّتِ حسرت و حيرت ، تنگ شده است؟
هلا! آنها را پيوسته ، به گريه ياد كن و از بى وفايى روزگار ، چشمان پُراشك را گريان نگه بدار.
مصيبت جانكاهِ آنها را در نبرد طَف ، هرگز فراموش مكن كه اين خيانت بزرگ ، از بزرگ ترين حوادث روزگار است.
خدا پيكرهايى را كه در كربلا هستند هماره ، از بارش فراوان بارانِ رحمت ، سيراب كند
و بر روح حسين(ع) و پيكر به خون تپيده اش در كنار دو رودِ بيابان ، درود و سلام بفرستد!
كشته اى است بى جُرم كه براى يارى خواستن ، تك و تنها ، فرياد مى دارد : كجايند؟ كجايند ياريگرانِ من؟
آيا [اينها را] فراموش مى كنم و اين رودخانه را كه در كنارش، آن تشنه كام و كشته و مظلوم و بى خونخواه ، آرميده است؟!
به ابن سعد ـ كه خداوند ، او را از سعادت ، دور كند ـ بگو : تو، به زودى ، لعنت ها و عذاب آتش [دوزخ] را خواهى ديد.
در تمام عمر، تا وقتى كه باد صبا مى وزد در تمام شامگاهان و بامدادان ، در قنوت
[نفرين خواهم فرستاد] بر جماعتى كه گم راه شدند و پيامبر خدا صل الله عليه و آله را در چنين اندوه ها انداختند
آنان ، سرِ حسين(ع) را بر نيزه افراشتند و زنان حرمِ او را ترسان و بى پوشش ، راندند.
سه) مقتل الحسين(ع) للخوارزمي : وَلِدعبِلٍ مِن قَصيدَةٍ أيضا :
إن كُنتَ مَحزونا فَما لَكَ تَرقُدُ هَلّا بَكَيتَ لِمَن بَكاهُ مُحَمَّدُ
هَلّا بَكَيتَ عَلَى الحُسَينِ وَقَتلِهِ إنَّ البُكاءَ عَلَى الحُسَينِ لَيُحمَدُ
فَلَقَد بَكَتهُ مِنَ السَّماءِ مَلائِكٌ زُهرٌ كِرامٌ راكِعونَ وسُجَّدُ
لَم يَحفَظوا حَقَّ النَّبِيِّ مُحَمَّدٍ إذ جَرَّعوهُ حَرارَةً ما تَبرُدُ
أنسَيتَ إذ سارَت إلَيهِ كَتائِبٌ فيهَا ابنُ سَعدٍ وَالطُّغاةُ الجُحَّدُ
فَسَقَوهُ مِن جُرَعِ الحُتوفِ بِمَشهَدٍ كَثُرَ العَدُوُّ بِهِ وقَلَّ المُسعِدُ
ثُمَّ استَباحوا الطّاهِراتِ حَواسِرا فَالشَّملُ مِن بَعدِ الحُسَينِ مُبَدَّدُ
وتَضَعضَعَ الإِسلامُ يَومَ مُصابِهِ فَالدّينُ يَبكي فَقدَهُ وَالسُّؤدَدُ
كَيفَ القَرارُ وفِي السَّبايا زَينَبٌ تَدعو شَجا ، يا جَدَّنا يا أَحمَدُ
هذا حُسَينٌ بِالسُّيوفِ مُقَطَّعٌ مُتَخَضِّبٌ بِدِمائِهِ مُستَشهَدُ
عارٍ بِلا كَفَنٍ صَريعٌ فِي الثَّرى تَحتَ الحَوافِرِ وَالسَّنابِكِ يُخضَدُ
وَالطَّيِّبونَ بَنوكَ قَتلى حَولَهُ فَوقَ التُّرابِ ذَبائِحٌ لا تُلحَدُ
يا جَدُّ مِن ثُكلي وطولِ مُصيبَتي فيما اُعايِنُهُ أقومُ وَأَقعُدُ
يا جَدُّ قَد مُنِعوا الفُراتَ وقُتِّلوا عَطَشا فَكانَ مِنَ الدِّماءِ المَورِدُ
يا جَدُّ إنَّ الكَلبَ يَشرَبُ آمِنا رِيّا ونَحنُ عَنِ الفُراتِ نُطَرَّدُ[۵]
مقتل الحسين(ع) ، خوارزمى : دعبل قصيده اى ديگر دارد [كه در آن ، آمده است] :
اگر اندوهبارى ، چرا مى آرامى؟ آيا بر كسى كه پيامبر صل الله عليه وآله گريست، گريستى؟
آيا بر حسين(ع) و كشته شدنش گريستى؟ گريستن بر حسين(ع)، كارى است ستودنى.
در آسمان ، ملائك فراوانى گريسته اند ؛ فرشتگان كه تابنده و گرامى و ركوع كننده و سجده كننده اند.
[دشمنان،] حقّ پيامبر، محمّد(ع)، را پاس نداشتند ؛ زيرا به او داغى نهادند كه هرگز به سردى نمى گرايد.
آيا فراموش كرده اى ، آن گاه را كه سپاهيان ، به سوى او تاختند و در ميان آنها ابن سعد و طغيانگرانِ منكِر بودند؟
در قتلگاهى ، از جرعه هاى مرگ به وى نوشاندند و در آن ، دشمنْ بسيار بود و يارى رسان، اندك.
آن گاه ، بانوانِ پاك را آشفته موى و شكسته دل هِشتند؛ و پس از حسين(ع) يك پارچگى ، از هم گسست.
و در روز شهادتش ، اسلامْ ناتوان شد. پس هم دين، بر فقدانِ او مى گريد و هم راد مردى.
چگونه مى توان آرام گرفت ، حال آن كه در ميان اسيران ، زينب دردمندانه فرياد بر مى آورد : اى جدّ ما، اى احمد!
اين، حسين است كه با شمشيرها تكّه تكّه و شهيد شده و با خون خود ، مو رنگ كرده است.
بى پوشش و بى كفن ، در ميان بيابان، افتاده و زير سُمِ اسبان ، سُمكوب شده است
و فرزندان پاك تو ، گرداگرد او بر روى خاك ، كُشته و بريده سر و بى بالين اند.
اى پدربزرگ مصيبت ديده و عزيزداده ام! مى بينمش و از دشوارى حادثه ، افتان و خيزان مى روم .
اى پدربزرگ! آب فرات را از آنان دريغ كردند و آنان تشنه كام كُشته شدند و از خون خود، سيراب گرديدند.
اى نياى گرامى! حتّى سگان ، در كمال ايمنى ، از آن آب مى نوشند و سيراب مى گردند ؛ ولى ما را از نزديك شدنِ به فرات مى رانند.
چهار) مقتل الحسين(ع) للخوارزمي عن دعبل : حَدَّثَني أبي عَن جَدّي عَن اُمِّهِ سُعدى بِنتِ مالِكٍ الخُزاعِيَّةِ . . . أنَّها سَمِعَت لَيلَةَ قَتلِ الحُسَينِ(ع) نَوحَ الجِنِّ ، فَحَفِظَت مِن جِنِيَّةٍ مِنهُم هذَينِ البَيتَينِ :
يَابنَ الشَّهيدِ ويا شَهيدا عَمُّهُ خَيرُ العُمومَةِ جَعفَرُ الطَّيّارُ
عَجبا لِمَصقولٍ أصابَكَ حَدُّهُ فِي الوَجهِ مِنكَ وقَد عَلاكَ غُبارُ .
قالَ دِعبلٌ : فَقُلتُ في قَصيدَةٍ لي تَشتَمِلُ عَلى هذينِ البَيتَينِ :
زُر خَيرَ قَبرٍ بِالعِراقِ يُزارُ وَاعصِ الحِمارَ فَمَن نَهاكَ حِمارُ
لِمَ لا أزورُكَ يا حُسَينُ لَكَ الفِدا قَومي ومَن عَطَفَت عَلَيهِ نِزارُ
ولَكَ المَوَدَّةُ في قُلوبِ ذَوِي النُّهى وعَلى عَدُوِّكَ مَقتَةٌ ودَمارُ
يَا بنَ الشَّهيدِ ويا شهيدا عَمُّهُ خَيرُ العُمومَةِ جَعفَرُ الطَّيّارُ
عَجَباً لِمَصقولٍ أصابَكَ حَدُّهُ فِي الوَجهِ مِنكَ وقَد عَلاهُ غُبارُ .[۶]
مقتل الحسين(ع) ، خوارزمىـ به نقل از دِعبِل ـ: پدرم ، به نقل از پدربزرگم ، از مادرش سُعدا، دختر مالكِ خُزاعى، گزارش كرده است كه ... وى (سُعدا) در شب شهادت حسين(ع) ، ناله جِنّيان را شنيده و اين دو بيت شعر را از زنى جنّى ، حفظ كرده است كه گفت :
اى پسرِ شهيد و اى كه عمويش نيز شهيد است؛ بهترينِ عموها ، جعفر طيّار!
در شگفتم از شمشيرى كه تيزى اش بر چهره ات زخم زد و بر آن ، غبار نشانْد .
من (دعبل)، در قصيده اى ، اين دو بيت را جاى دادم:
در عراق ، قبرى را زيارت كن كه بهترين قبر است و از اُلاغ ، سرپيچى كن و هر كه تو را از زيارتْ نهى كند ، اُلاغ است .
اى حسين! چرا زيارتت نكنم ـ كه خاندانم و هر كه از نسل نِزار است، فدايت باد ـ
در حالى كه در دل هاى خردمندان ، مِهرى نهفته به توست و فرجام دشمن تو ، مرگ و نابودى است؟
اى پسر شهيد و اى كه عمويش شهيد است؛ برترينِ عموها ، جعفر طيّار!
در شگفتم از شمشيرى كه تيزى اش بر چهره ات زخم زد و بر آن، غبار نشانْد.
پنج) الأمالي للمفيد عن يحيى بن أكثم المروزي : أقدَمَ المَأمونُ دِعبِلَ بنَ عَلِيٍّ الخُزاعِيَّ رحمه اللهوأَمَّنَهُ عَلى نَفسِهِ ، فَلَمّا مَثُلَ بَينَ يَدَيهِ ، وكُنتُ جالِسا بَينَ يَدَي المَأمونِ ، فَقالَ لَهُ : أنشِدني قَصيدَتَكَ الكَبيرَةَ ، فَجَحَدَها دِعبِلٌ ، وأَنكَرَ مَعرِفَتَها ، فَقالَ لَهُ : لَكَ الأَمانُ عَلَيها كَما أمَّنتُكَ عَلى نَفسِكَ ، فَأَنشَدَهُ :
تَأَسَّفَت جارَتي لَمّا رَأَت زَوَري[۷]وعَدَّتِ الحِلمَ ذَنبا غَيرَ مُغتَفَرِ
تَرجو الصِّبا بَعدَما شابَت ذَوائِبُها وقَد جَرَت طَلَقا في حَلبَةِ الكِبَرِ
أجارَتي إنَّ شَيبَ الرَّأسِ يُعلِمُني ذِكرَ المَعادِ وإِرضائي عَنِ القَدَرِ
لَو كُنتُ أركَنُ لِلدُّنيا وزينَتِها إذا بَكَيتُ عَلَى الماضينَ مِن نَفَرِ
أخنَى الزَّمانُ عَلى أهلي فَصَدَّعَهُم تَصَدُّعَ الشِّعبِ لاقى صَدمَةَ الحَجَرِ
بَعضٌ أقامَ وبَعضٌ قَد أصاتَ بِهِ داعِي المَنِيَّةِ وَالباقي عَلَى الأثَرِ
أمَّا المُقيمُ فَأَخشى أن يُفارِقَني ولَستُ أوبَةَ مَن وَلّى بِمُنتَظِرِ
أصبَحتُ اُخبِرُ عَن أهلي وعَن وَلَدي كَحالِمٍ قَصَّ رُؤيا بَعدَ مُدَّكَرِ
لَولا تَشاغُلُ نَفسي بِالاُولى سَلَفوا مِن أهلِ بَيتِ رَسولِ اللّهِ لَم أقِرِ ...
كَم مِن ذِراعٍ لَهُم بِالطَّفِّ بائِنَةٍ وعارِضٍ بِصَعيدِ التُّربِ مُنعَفِرِ
أمسَى الحُسَينُ ومَسراهُم بِمَقتَلِهِ وهُم يَقولونَ هذا سَيِّدُ البَشَرِ
يا اُمَّةَ السَّوءِ ما جازَيتِ أحمَدَ عَن حُسنِ البَلاءِ عَلَى التَّنزيلِ وَالسُّوَرِ
خَلَفتُموهُ عَلَى الأَبناءِ حينَ مَضى خِلافَةَ الذِّئبِ في إنقاذِ ذي بَقَرِ
قالَ يَحيى : وأَنفَذَني المَأمونُ في حاجَةٍ ، أقَمتُ وعُدتُ إلَيهِ وقَدِ انتَهى دِعبِلٌ إلى قولِهِ :
لَم يَبقَ حَيٌّ مِنَ الأَحياءِ نَعلَمُهُ مِن ذي يَمانٍ ولا بَكرٍ ولا مُضَرِ
إلّا وهُم شُرَكاءُ في دِمائِهِمُ كَما تَشارَكَ أيسارٌ عَلى جُزُرِ
قَتلاً وأَسرا وتَخويفا ومَنهَبَةً فِعلَ الغُزاةِ بِأَرضِ الرّومِ وَالخَزَرِ
أرى اُمَيَّةَ مَعذورينَ إن قَتَلوا ولا أرى لِبَنِي العَبّاسِ مِن عُذُرِ
قَومٌ قَتَلتُم عَلَى الإِسلامِ أوَّلَهُم حَتّى إذَا استَملَكوا جازَوا عَلَى الكُفُرِ
أبناءُ حَربٍ ومَروانَ واُسرَتُهُم بَنو مَعيطٍ وُلاةُ الحِقدِ وَالوَغَرِ
أربِع بِطوسٍ عَلى قَبرِ الزَّكِيِّ بِها إن كُنتَ تَربَعُ مِن دينٍ عَلى وَطَرِ
هَيهاتَ كُلُّ امرئٍ رَهنٌ بِما كَسَبَت لَهُ يَداهُ فَخُذ ما شِئتَ أو فَذَرِ[۸]
الأمالى ، مفيدـ به نقل از يحيى بن اَكثم مَروَزى ـ: دعبل ـ كه خدا رحمتش كند ـ به ديدنِ مأمون آمد . مأمون ، او را امان داده بود. وقتى در برابر او قرار گرفت، در حالى كه من نيز در كنار مأمون نشسته بودم، به او گفت: قصيده طولانى خودت را برايم بخوان.
دعبل ، آن را انكار كرد و گفت كه چيزى به ياد ندارد . مأمون به او گفت: تو را امان مى دهم در خواندنِ آن، آن سان كه جانت را امان داده ام .
پس ، آن را خواند:
همسايه ام، پس از آن كه تمايلم را ديد ، افسوس خورد و بردبارى را گناهى نابخشودنى دانست.
اميدِ جوانى دارد، پس از آن كه گيسوانش به پيرى گراييده است و در چنبره كهن سالى قرار گرفته است.
اى همسايه! پيرى ، به من مى آموزد ياد كردن از معاد و رضايتمندى ام از تقدير را.
اگر به دنيا و آرايه هايش مى پرداختم اينك بر گذشتگانِ پُر شمار مى گريستم.
زمانه ، بر خانواده ام چنبره زده و آنها را آزرده است چنان كه انگشت ، ضربه سنگ را به خود مى بيند.
برخى رحل اقامت افكندند و برخى ديگر فرياد مرگ را شنيدند و ديگران ، در انتظار ايستاده اند.
امّا آن كه مقيم است ، ترسيد كه مبادا از همديگر جدا شويم و من ، منتظر بازگشت رفتگان نيستم.
اينك از خانواده و پسرم خبر مى رسد آن سان كه خواب ديده اى ، رؤيا[يش] را پس از فراموشى، به ياد مى آورد.
اگر اين نبود كه خود را به ياد پيشينيانِ اهل بيت پيامبر خدا سرگرم كرده ام آرام و قرار نمى داشتم... .
چه بسيار بازوان نيرومندى از آنان كه در طَف ، جدا گشته اند و چهره هايى كه بر بستر خاك ، آلوده شده اند .
حسين(ع) بود و آنان به سوى كشتنگاه او حركت كردند ، در حالى كه اظهار مى كردند كه او سرور آدميان است .
اى امّت بد! با احمد به پاسداشت [زحمات] او براى نزول قرآن و سوره هايش ، رفتار خوبى نكرديد.
پس از آن كه رفت ، با فرزندانش چنان كرديد كه گرگ ، پس از نجات يافتنش به دست صاحبِ گاو، كرده است.
مأمون ، مرا در پىِ كارى فرستاد. پس از انجام دادن كار ، باز گشتم و ديدم كه دِعبِل ، به اين جا رسيده است :
زنده اى به جاى نمانده كه بشناسيمش چه از يَمانى ها باشد و چه از بَكر و مُضَر،
مگر آن كه در خون آن پاكان ، شريكِ جرم بوده است چنان كه ثروتمندان ، در كشتن حيوانى [خوشْ خوراك] شريك مى شوند.
كشتن ، اسير كردن ، ترساندن و غارت كردن [، كار آنان بود]؛ كارى كه جنگاوران روم و خَزَر كردند .
مى بينم كه بنى اميّه، اگر كشته اند، اندكى بهانه دارند ؛ امّا براى بنى عبّاس ، هيچ عذرى ، پذيرفتنى نيست.
[آنان] گروهى هستند كه اجدادشان را بر سر پذيرش اسلام كشتيد و حال كه به قدرت رسيده اند ، روى به كفر نهاده اند [و به آيين اجدادشان در آمده اند].
فرزندان حَرب و مروان و خاندانشان و فرزندان مُعَيط ، كه كينه ورز و عداوت پيشه اند.
اگر اراده كردى كه در سرزمينى خجسته سكنا گزينى در طوس، خانه بگزين كه قبر آن پاك ، در آن جاست.
هيهات! هر كس در گرو چيزى است كه انجام داده است حال ، هر چه مى خواهى بر گير، يا بگذار و بگذر.
شش) المناقب لابن شهر آشوب : [وَ لَهُ أيضاً في رِثاءِ الإِمامِ السِّبطِ(ع) ] :
رَأسُ ابنِ بِنتِ مُحَمَّدٍ ووَصِيِّهِ لِلنّاظِرينَ عَلى قَناةٍ يُرفَعُ
وَالمُسلِمونَ بِمَنظَرٍ وبِمَسمَعٍ لا مُنكِرٌ مِنهُم ولا مُتَفَجِّعُ
كُحِلت بِمَنظَرِكَ العُيونُ عَمايَةً وأَصَمَّ رُزؤُكَ كُلَّ اُذنٍ تَسمَعُ
أيقَظتَ أجفانا وكُنتَ لَها كَرىً وأَنَمتَ عَينا لَم تَكُن بِكَ تَهجَعُ
ما رَوضَةٌ إلّا تَمَنَّت أنَّها لَكَ مَنزِلٌ ولِخَطِّ قَبرِكَ مَضجَعُ[۹]
المناقب ، ابن شهرآشوب : [دعبل ، در رثاى امام حسين(ع) چنين سروده است : ]
سر پسر دختر محمّد(ع) و جانشينِ او براى تماشاگران ، بر فراز نيزه مى شود
و مسلمانان ، به تماشا و شنيدن ايستاده اند بى آن كه كسى اعتراض كند يا از غُصّه ، به خشم آيد!
با ديدن اين صحنه ، چشمان تماشاگران، كور باد و از شنيدن مصيبت تو، گوش ها كر باد!
ديدگانى را بيدار كردى كه برايشان مايه خواب بودى و چشمانى را خواب كردى كه با تو هرگز خواب به خود نمى ديدند.
هيچ بوستان سرايى نيست ، مگر آن كه آرزويش اين بوده كه برايت سرايى و براى جايگاه قبرت ، مرقدى باشد .[۱۰]
هفت) مقتل الحسين(ع) للخوارزمي : ولِدِعبِلٍ أيضاً مِن قَصيدَةٍ :
مَنازِلُ بَينَ أكنافِ الغَرِيِّ إلى وادي المِياهِ إلَى الطُّوِيِّ
تَرَكنَ الدَّمعَ يَنبَعُ مِن فُؤادي كَما نَبَعَ الدِّفاعُ مِنَ الرَّكِيِّ
لَقَد شَغَلَ الدُّموعَ عَنِ الغَواني مُصابُ الأَكرَمينَ بَني عَلِيِّ
ألَم يَحزُنكَ أنَّ بَني زِيادٍ أصابوا بِالتِّراتِ بَنِي النَّبِيِّ
وأَنَّ بَنِي الحَصانِ تَعيثُ فيهِم عَلانِيَةً سُيوفُ بَنِي البَغِيِّ
ألا فَقِفِ الدُّموعَ عَلى حُسَينٍ ! وذِكرِكَ مَصرَعِ الحَبرِ التَّقِيِّ
فَيا أسَفي عَلى هَفَواتِ دَهرٍ تُقَتَّلُ فيهِ أولادُ الزَّكِيِ[۱۱]
مقتل الحسين(ع) ، خوارزمى : دعبل در قصيده اى ديگر ، چنين سروده است :
منازلى هستند در ميان منطقه غَرى (نجف) تا وادى مِياه، و از آن جا تا منطقه طُوى .
[اين مناطق] گذاشتند كه سرشك از اندرون قلبم بجوشد چنان كه آب جوشان ، از چشمه سار مى جوشد.
اشك ها مرا از پرداختنِ به زيبارويانْ باز داشت در مصيبت كرامتمندان از فرزندان على(ع).
آيا اندوهبارت نمى كند اين كه فرزندانِ زياد فرزند پيامبر صل الله عليه وآله را به خونخواهى كشتند؟
و اين كه آشكارا شمشيرهاى زنازادگان دختران پرده نشين را آزار مى رساند؟
هلا! اشك ها را تنها بر حسين(ع) از ديده بريز و ياد كن قتلگاه آن پاك دامن پاكيزه پاك را.
افسوس از اشتباهات روزگارى كه در آن ، فرزندان آن پاكِ پاكيزه (پيامبر صل الله عليه وآله) كشته مى شوند!
[۱]في بعض المصادر : إن دعبلاً لمّا بلغ هذا البيت قال له الرضا(ع) : أفلا اُلحق لك بهذا الموضع بيتين بهما تمام قصيدتك ؟ قال : بلى ـ يابن رسول اللّه ـ ، فقال(ع) :
وَقَبرٌ بِطوسٍ يا لَها مِن مُصيبَةٍألَحَّت عَلَى الأَحشاءِ بِالزَّفَراتِ
إلَى الحَشرِ حَتّى يَبعَثَ اللّهُ قائِمايُفَرِّجُ عَنّا الغَمَّ وَالكُرُباتِ
فقال دعبل : يابن رسول اللّه ! هذا القبر الذي بطوس قبر من ؟ قال(ع) : هو قبري (راجع : عيون أخبار الرضا(ع) : ج ۲ ص ۲۶۳ و كمال الدين : ص ۳۷۴) .
[۲]مختصر أخبار شعراء الشيعة : ص ۹۹ ، العدد القوية : ص ۲۸۳ ، الدرّ النضيد : ص ۶۳ ، بحار الأنوار : ج ۴۵ ص ۲۵۷ ، مقتل الحسين(ع) للخوارزمي : ج ۲ ص ۱۲۹ .
[۳]عيون اخبار الرضا۷: در بعضى منابع آمده است: وقتى دعبل به اين بيت رسيد، امام رضا۷ به اوفرمود: «آيا من به اين جا دو بيت ملحق نكنم تا قصيده ات تكميل شود؟». او گفت: بفرماييد، اى پسر پيامبر خدا! امام(ع) فرمود:
«يك قبر در طوس است و اى واى از مصيبتى كه
بر اعضا، آتش مى زند
تا روز محشر، تا آن كه خدا، قائم را برانگيزد
تا غم ها و اندوه ها را از ما بردارد!».
دعبل گفت: اى فرزند پيامبر خدا! قبرى كه در طوس است، متعلّق به كيست؟ فرمود: «آن، قبر من است».
[۴]مقتل الحسين(ع) للخوارزمي : ج ۲ ص ۱۳۲ ؛ بحار الأنوار : ج ۴۵ ص ۲۷۵ ، الغدير : ج ۲ ص ۳۸۱ و فيهما «أنا الظامي العطشان في أرض غربة» بدل «أأنسى وهذا النهر يطفح ظامئاً» .
[۵]مقتل الحسين(ع) للخوارزمي : ج ۲ ص ۱۳۳ ؛ المناقب لابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۱۶ وفيه تسعة أبيات ، بحار الأنوار : ج ۴۵ ص ۲۴۳ ، الغدير : ج ۲ ص ۳۸۲ وزاد بعد « ... ما تبرد» :
قتلوا الحسين فأثكلوه بسبطه
فالثكل من بعد الحسين مبرد
[۶]مقتل الحسين(ع) للخوارزمي : ج ۲ ص ۱۰۰ ، بحار الأنوار: ج ۴۵ ص ۲۳۵.
[۷]الزّوَرُ : الميلُ (لسان العرب : ج ۴ ص ۴۳۴ «زَوَر») .
[۸]الأمالي للمفيد : ص ۳۲۵ الرقم ۱۰ ، الأمالي للطوسي : ص ۱۰۱ الرقم ۱۵۶ ، عيون أخبار الرضا : ج۲ ص ۲۵۱ الرقم ۲ ، الأمالي للصدوق : ص ۷۵۸ الرقم ۱۰۲۵ وفيهما ذيله من «أرى اُمية ...» سبعة أبيات ، ديوان دعبل الخزاعي : ص ۱۰۴ ؛ تاريخ دمشق : ج ۱۷ ص ۲۶۰ وفيه عشرة أبيات وراجع: الأغاني : ج۲۰ ص ۱۹۴ .
[۹]المناقب لابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۲۶ ، الملهوف : ص ۲۰۳ وفيه «لبعض ذوي العقول» ؛ مقتل الحسين(ع) للخوارزمي : ج ۲ ص ۱۵۷ وفيه «بعض شعراء قزوين» ، معجم الأدباء : ج ۳ ص ۱۲۸۷ ، بغية الطلب في تاريخ حلب : ج ۶ ص ۲۶۷۱ وفيه «قال رجل من فلّاحي بلدنا» بزيادة «إذا اطّلعَ عليه أبوالعلاء المعرّي قال : واللّه ما سمعت أرقّ من هذا» في ذيله.
[۱۰]در باره سراينده اين شعر، در الملهوف، چنين آمده است: «براى برخى انديشه وران است» و در مقتل الحسين خوارزمى آمده است : «يكى از شاعران قزوينى سروده» و در بغية الطلب فى تاريخ حلب ، چنين آمده است: «يكى از دهقانان هموطنِ ما ، اين گونه سروده است:» . نيز اين افزوده را دارد : «وقتى كه ابو العلاى معرّى از اين شعر آگاه شد ، گفت: به خدا سوگند ، شعرى رقّت بارتر از اين ، تاكنون نديده ام!».
[۱۱]مقتل الحسين(ع) للخوارزمي : ج ۲ ص ۱۳۳ ؛ بحار الأنوار : ج ۴۵ ص ۲۷۷ .
