دو نکته تاریخی و فقهی در باره خروج امام حسین(ع) از مکه

دو نکته تاریخی و فقهی در باره خروج امام حسین(ع) از مکه

بررسی خروج امام حسین(ع) از مکه در دهه اول ذی حجه و تبدیل حج خود به عمره در روز ترویه

در باره خروج امام حسین علیه السلام از مکه در دهه اوّل ذی حجّه ، باید دو نکته تاریخی و فقهی را بررسی کرد :

۱ . نکته تاریخی

این که امام حسین علیه السلام در دهه اوّل ذی حجّه ، از مکه خارج شده ، ظاهرا مورد اتّفاق مورّخان است ؛ امّا در باره روز خروج ایشان ، اختلاف نظر وجود دارد . برخی روز خروج را سوم ،[۱]برخی هفتم ،[۲]برخی هشتم[۳]و برخی نهم[۴]ذی حجّه گزارش کرده اند ؛ ولی قول مشهور و درست تر ، این است که امام علیه السلام در روز تَروِیه ؛ یعنی هشتم ذی حجّه ، از مکه خارج شده است . روایت صحیحی که معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السلام نقل کرده[۵]نیز این نظر را تأیید می کند .

۲ . نکته فقهی

شهرت یافته که امام حسین علیه السلام در روز تَرویه ، حجّ خود را به عمره تبدیل کرد و از مکه ، خارج شد . گویا مبدأ اصلی این شهرت ، سخن شماری از مَقتل نگاران و سیره نویسان است .[۶]از جمله ، علّامه مجلسی رحمه الله در تبیین علّت رفتن امام علیه السلام از مدینه به مکه و خروج از مکه در موسم حج ، گفته است :

از خبرهای گذشته ، برایت روشن شد که امام حسین علیه السلام از ترس کشته شدن ، از مدینه به مکه گریخت و همین طور ، پس از آن که دریافت آنها می خواهند غافلگیرانه او را بکشند ، از مکه هم رفت تا جایی که برایش فراهم نشد که حجّش را به پایان ببرد . پس او ـ که جان من و پدر و مادر و فرزندانم ، فدای او باد! ـ از احرام ، خارج شد و نگران و چشم انتظار ، از مکه بیرون رفت . آنان ـ که خدا لعنتشان کند! ـ همه مناطق را بر او تنگ کردند و جایی برای گریز او نگذاشتند .

در کتاب های معتبری دیدم که یزید ، عمرو بن سعید بن عاص را با سپاهی عظیم ، راهی کرد و او را مسئول حج قرار داد و امیر حج گزاران کرد ، در حالی که به او سفارش کرده بود که امام حسین علیه السلام را پنهانی دستگیر کند و اگر نشد ، ترور کند . عمرو بن سعید ، سی تن از اُمَویان شیطانْ صفت را در لا به لای حج گزاران فرستاد و دستور داد که در هر حال و وضعیتی که ممکن شد ، امام حسین علیه السلام را بکشند ؛ ولی امام علیه السلام زمانی که متوجّه ماجرا شد ، از احرام حج ، بیرون آمد و عمره تمتّع را به عمره مفرده تبدیل کرد .[۷]

ولی این سخن ، قابل قبول نیست ؛ زیرا :

اوّلاً روایت معاویة بن عمّار و نیز روایت ابراهیم بن عُمَیر یمانی ـ که از نظر سند ، معتبرند ـ ، به روشنی دلالت دارند که عمره امام حسین علیه السلام ، عمره مفرده بوده ، نه عمره تمتّع . بنا بر این ، امام علیه السلام هنگام خروج از مکه ، اساسا مُحرِم نبوده و از این جهت ، مشکلی نداشته است . متن روایت معاویة بن عمّار ، این است که وی از امام صادق علیه السلام پرسید : تفاوت کسی که عمره تمتّع انجام می دهد ، با عمره گزار مفرده چیست؟

ایشان فرمود :

إنَّ المُتَمَتِّعَ مُرتَبِطٌ بِالحَجِّ ، وَ المُعتَمِرُ إذا فَرَغَ مِنها ذَهَبَ حَیثُ شاءَ ، و قَدِ اعتَمَرَ الحُسَینُ بنُ عَلِی علیه السلام فی ذِی الحِجَّةِ ثُمَّ راحَ یومَ التَّروِیةِ إلَی العِراقِ ، وَ النّاسُ یروحونَ إلی مِنی ، و لا بَأسَ بِالعُمرَةِ فی ذی الحِجَّةِ لِمَن لا یریدُ الحَجَّ .[۸]

[اعمال عمره گزارِ] متمتّع ، به حج ، متّصل می شود ؛ امّا عمره گزار مفرده ، وقتی فارغ شد ، هر جا که بخواهد ، می رود . حسین بن علی علیه السلام در ذی حجّه ، عمره مفرده گزارد و در روز تَرویه ، عازم عراق شد ، در حالی که مردم ، عازم مِنا بودند ، و اشکالی ندارد که کسی که قصد حج ندارد ، در ماه ذی حجّه ، عمره مفرده به جا آورد .

ثانیا از نظر فقهی ، تبدیل احرام حج به عمره ، صحیح نیست و کسی که مُحرم به احرام حج است ، اگر نتواند حجّش را به انجام برساند ، تنها با قربانی کردن ، از احرام بیرون می آید[۹]و حجّ او تبدیل به عمره نمی گردد . فقیه بزرگوار آیة اللّه سید محسن حکیم ، در این باره می گوید :

این که در برخی از کتاب های مقتل آمده است که امام حسین علیه السلام عمره اش را به عمره مفرده تبدیل کرد ـ که نشان می دهد ایشان ، عمره تمتّع به جا آورده بوده و از آن ، به عمره مفرده عدول کرده است ـ ، در برابر احادیث وارد شده از اهل بیت علیهم السلام ، قابل اعتماد نیست .[۱۰]

بدیهی است که اگر دلیل قابل اعتمادی وجود داشت که امام حسین علیه السلام احرام حجّ خود را به عمره تبدیل کرده است ، فقها بر خلاف آن، فتوا نمی دادند ؛ امّا همان طور که اشاره شد، نه تنها دلیلی بر این نکته وجود ندارد ، بلکه دلایلی بر خلاف آن نیز در دست است.


[۱]ر. ك: ص۱۰۷ ح۱۴۰۲ و ص ۱۰۹ ح ۱۴۰۳.

[۲]الكافى : ج ۴ ص ۵۳۵ ح ۳ ، تذكرة الخواصّ : ص ۲۴۰ . نيز ، ر . ك: همين دانش نامه : ج۵ ص ۱۰۳ ح ۱۳۹۶ .

[۳]ر. ك: ص ۱۰۵ ح ۱۳۹۷ ـ ۱۴۰۲.

[۴]أنساب الأشراف : ج ۳ ص ۳۷۱ . نيز ، ر. ك: همين دانش نامه : ج۵ ص ۱۰۷ ح ۱۴۰۱.

[۵]ر. ك: ص ۱۰۵ ح ۱۳۹۸.

[۶]در الإرشاد آمده است : حسين عليه السلام چون خواست به سوى عراق برود ، طواف كعبه و سعى بين صفا و مروه را انجام داد و از احرام ، با تقصير بيرون آمد و آن را عمره قرار داد ؛ چرا كه نمى توانست حج را به پايان برساند (ر.ك: الإرشاد : ج ۲ ص ۶۷ ، إعلام الورى : ج ۱ ص ۴۴۵ ، روضة الواعظين: ص ۱۷۷، مثير الأحزان : ص ۳۸ و ص ۴۰) .

[۷]بحار الأنوار : ج ۴۵ ص ۹۹.

[۸]الكافى : ج ۴ ص ۵۳۵ ح ۴ ، تهذيب الأحكام : ج ۵ ص ۴۳۷ ح ۱۵۱۹ . نيز ، ر . ك : ص ۴۳۶ ح ۱۵۱۶ ، الكافى : ج ۴ ص ۵۳۵ ح ۳ .

[۹]ر.ك : تهذيب الأحكام : ج ۱۲ ص ۳۴۹ ، تقريرات الحج ، گلپايگانى : ج ۱ ص ۵۸ ، كتاب الحج ، داماد : ج ۱ ص ۳۳۳ .

[۱۰]مستمسك العروة الوثقى : ج ۱۱ ص ۱۹۲ .