شَهرَبانو

شَهرَبانو

همسر امام حسین(ع)

طبق نظر مشهور ، شهربانو دختر یزدْگِرد (آخرین پادشاه ساسانی)، همسر امام حسین علیه السلام و مادر امام زین العابدین علیه السلام است.[۱]ابن شهر آشوب ، وی را مادر علی اصغر نیز معرفی می کند . همچنین گفته شده است که وی مادر زینب و اُمّ کلثوم ، بوده که در کودکی از دنیا رفته اند .

بجز شهربانو ، نام های دیگری نیز برای مادر امام زین العابدین علیه السلام ، در منابع ، ثبت شده اند ، از قبیل: شهربانوا، شهربان، شهربانویه[۲]، شاهْ زنان[۳]، شهْ زنان[۴]، غزاله[۵]، سَلامه[۶]، سُلافه[۷]، جهان بانویه، جهان شاه، جیهان شاه، حُلوة[۸]، خوله، بَرّه، حرار، سِندیه، جَیده، جَیداء[۹]، ساره، فاطمه ، مریم ، و سیدة النساء .[۱۰]

در توجیه و تبیین اسامی متعدّد، چند وجه می توان بیان کرد:

۱ . برخی از این نام ها به یک نام بر می گردد که به لهجه های مختلف ، بیان شده است .

۲ . برخی نام ها ، تصحیف یا مُخفَّف یا ترجمه شده اند ، مانند: شاه زنان و شه زنان، شاهْ زنان و سیدة النساء ، جهان شاه و جیهان شاه، شهربان و شهربانو ، شهربانوا و شهربانویه، سُلافه و سَلامه، خَلوه و خَوله و حُلوه.

۳ . برخی نام ها را امام علی علیه السلام یا امام حسین علیه السلام پس از اسارت، بر وی نهاده اند و در برخی مصادر ، بدانها اشاره شده است ، که برخی می توانند لقب باشند ، نه اسم.

در چگونگی ازدواج شهربانو با امام حسین علیه السلام ، گفته اند که وی پس از شکست سپاه ایران ، به اسارت مسلمانان در آمد و امام حسین علیه السلام با وی ، ازدواج کرد. تاریخ اسارت و زمان ازدواج را برخی منابع ، دوران خلافت عمر ، برخی زمان خلافت عثمان و برخی عصر حکومت امام علی علیه السلام دانسته اند.

از زمان ولادت وی ، اطّلاعی در دست نیست و برخی نقل ها ، وفات وی را زمان ولادت امام زین العابدین علیه السلام دانسته اند. برخی نیز می گویند که آزاد شده (وابسته) امام حسین علیه السلام به نام زبید ، پس از شهادت ایشان با او ازدواج کرد و فرزندی به نام عبد اللّه به دنیا آورد؛ ولی از مقدار عمر او اطّلاعی در دست نیست.

در مقابل رأی مشهور، برخی مصادر، مادر امام زین العابدین علیه السلام را شاهْ زنان دختر شیرویه پسر خسرو پرویز ، برخی بَرّه دختر نوشجان و برخی دختر سبحان یا صنجان ، برادرزاده ماهویه (مرزبانِ مرو) ، دانسته اند.

برخی محقّقان ، این رأی را که مادر امام زین العابدین علیه السلام شهربانو دختر یزدگرد باشد ، با توجّه به اختلاف شدید منابع و پاره ای ناسازگاری های درونی گزارش ها، به شدّت ، مورد تردید قرار داده اند، گرچه در مقابل این تردید، هیچ نظریه دیگری را مطرح نساخته اند.[۱۱]


[۱]بعضى نقل ها ، مادر امام زين العابدين عليه السلام را «امّ ولد (كنيزِ بچه دار شده از مولاى خود)» معرّفى مى كنند و به آبا و اجداد وى اشاره نمى كنند و فقط به اسم او اشاره دارند و بعضى نقل ها به آبا و اجداد او نيز اشاره مى كنند . بعضى نقل ها هم فقط او را امّ ولد دانسته اند و هيچ اشاره اى به اسم وى نكرده اند .

[۲]در الكافى و بصائر الدرجات آمده است : «امام على عليه السلام نام جهان شاه را به شهربانويه تبديل كرد» . ر. ك: ص ۲۶۹ ح ۱۵۷.

[۳]ابن عِنَبه در عمدة الطالب (ص ۱۹۲) ، اين نام را مشهور دانسته است .

[۴]در مجموعة نفيسة (تاريخ مواليد الأئمّة و وفياتهم) آمده است : و على عليه السلام او را شهْ زنان ناميد .

[۵]در الطبقات الكبرى و صفة الصفوة و تذكرة الخواصّ و مطالب السؤول و كشف الغمّة آمده است : «او امّ ولد و نامش غزاله بود» و ابن فُندق بيهقى در لباب الأنساب و يعقوبى در تاريخش آورده اند : «حسين عليه السلام او را غزاله ناميد» .

[۶]در سير أعلام النبلاء آمده : «او امّ ولد و نامش سلامه ، دختر پادشاه فارس ، يزدگرد بود» و در طبقات خليفة بن خيّاط آمده : «او دختر جوانى بود كه به او سلامه مى گفتند» ، و در تذكرة الخواصّ آمده است : «و گفته شده نامش امّ سلمه بود» .

[۷]در تاريخ الطبرى آمده است : «او امّ ولد بوده است و على بن محمّد مى گويد : او را سلافه مى خواندند» ، و در ربيع الأبرار و الكامل مبرّد ، آمده است : «او از فرزندان يزدگرد بود» .

[۸]در مجموعة نفيسة (تاريخ الأئمّة) آمده است : او حلوه نام داشت و گفته مى شود او دختر نوشجان بوده است .

[۹]در تاريخ الطبرى ، اين نام با عبارت «گفته مى شود» آمده است .

[۱۰]نام هاى ديگرى هم هست كه برخى منابع ، آنها را آورده اند ، مانند : شاه آفريد ، كيهان بانويه .

[۱۱]از جمله مرحوم سيّد جعفر شهيدى ، در كتاب چراغ روشن در دنياى تاريك يا زندگانى امام سجّاد عليه السلام ، به شدّت ، اين مسئله را رد مى كند . خلاصه دلايل ايشان در ردّ اين مطلب ، اينهاست : ۱ . اختلاف در نام شهربانو ؛ ۲ . اختلاف در نام پدر وى ؛ ۳ . اختلاف در زمان اسارت وى ؛ ۴ . يزدگرد ، خانواده اش را دور از جنگ ، نگه مى داشته است . بنا بر اين ، احتمال اسارت آنها منتفى بوده است ؛ ۵ . نام شهربانو ، از اواخر قرن سوم ، مطرح شده است ؛ ۶ . يزدگرد ، در سال سى ام هجرى در زمان خلافت عثمان ، كشته شد . لذا اسارت دخترانش در زمان عمر ، با استبعاد بيشترى همراه است و ... .

در مجموع ، استدلالات ايشان ، هر چند قابل توجّه است ، ولى در حدّى نيست كه بتواند اين ماجراى مشهور را رد و ابطال كند ؛ چرا كه اوّلاً اختلاف در نام و نام پدر و زمان اسارت ، نمى تواند اصل ماجرا را ابطال كند و به هر حال ، همه نقل ها در اين كه از خاندان شاهنشاهى ايران ، بانويى اسير مى شود و به ازدواج امام حسين عليه السلام در مى آيد ، متّفق اند .

ثانيا قرائنى هم كه ايشان براى رد مى آورند ، نوعا مستنداتى تاريخى اند كه از مطالب مسلّم نيستند و قوى تر از نقل هايى نيستند كه مضمون آنها اسارت شاهدختِ ايرانى است .گفتنى است كه اشكالات مرحوم سيّد جعفر شهيدى ، توسّط احمد مهدوى دامغانى ، در كتاب شاهدخت والا گُهر شهربانو ، به گونه اى علمى و روشمند ، پاسخ داده شده اند .