حدیث و ضرب المثل های فارسی

کتاب «ماه در آب» نوشته حجت الاسلام سید محسن موسوی (قم، دارالحدیث، ۱۳۸۳ش) در این زمینه مناسب است. به نمونه هایی از مثل ها و حدیث هایی که در این کتاب گرد آمده توجه کنید:

آب دریا را اگر نتوان کشید
هم به قدر تشنگی باید چشید (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۸)
نظیر سخن پیامبر(ص): مالایدرَک کلُّهُ لایترَک کلُّهُ؛ (عوالی اللآلی ، ج ۴، ص ۵۸)
آنچه را کامل به دست نمی آید ، نباید به تمامی وانهاد.

آبرویی که ریخته شد نمی شود جمع کرد (دوازده هزار مثل فارسی ، ص ۵)
نظیر سخن امام صادق(ع): إذا رَقَّ العِرضُ استُصعِبَ جَمعُهُ؛ (أعلام الدّین، ص ۳۰۳)
جمع کردن آبروی ریخته دشوار است.

دانا چون طبله عطار است خاموش (دوازه هزار مثل فارسی ، ص ۴۹۱)
نظیر سخن امام علی(ع): إذا تَمَّ العَقلُ نَقَصَ الکلامُ؛ (نهج البلاغه ، حکمت ۷۱)
چون عقل کمال یابد ، سخن اندک شود.

آتش اول خودش را می سوزاند (قند و نمک ، ص ۹)
نظیر سخن امام علی(ع): مَن شَبَّ نارَ الفِتنَهِ کانَ وَقُوداً لَها؛ (غررالحکم و دررالکلم، ح ۹۱۶۳)
هر کس آتش فتنه برافروزد ، خود هیزم آن می شود.

آدم باید به پایین تر از خود نگاه کند ، نه بالاتر
نظیر سخن پیامبر(ص): اُنظُروا إلی مَن هُوَ أسفَلُ مِنکم ولاتَنظُروا إلی مَن هُوَ فَوقَکم؛ (مشکاه الأنوار، ص ۱۶۱)
به فرو دست خود بنگرید و به فرا دست خود ننگرید.

آدم باید پایش را قدر گلیمش دراز کند (کتاب کوچه ، ج ۱ ، حرف آ ، ص ۳۵۵)
نیز: منه بیرون ز حدّ خویشتن پای (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۱۷۵۱)
نظیر سخن امام علی(ع): أفضَلُ الأدَبِ أن یقِفَ الإنسانُ عِندَ حَدِّهِ؛ (عیون الحکم والمواعظ ، ح ۲۷۸۵)
برترین ادب این است که انسان در حدّ خویش باز ایستد.

آدم زنده زندگی می خواهد (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۲۵)
نظیر سخن امام حسن(ع): إعمَل لِدُنیاک کأنَّک تَعِیشُ أبَداً وَاعمَل لاِخِرَتِک کأنَّک تَمُوتُ غَداً؛ (مستدرک الوسائل ، ج ۱، ص ۱۴۶)
برای دنیایت چنان کار کن که گویی همیشه زنده خواهی بود و برای آخرتت چنان کار کن که گویی فردا خواهی مرد.

آدم فقیر در وطن خودش هم غریب است
نظیر سخن امام علی(ع): اَلفَقرُ فِی الوَطَنِ غُربَهٌ وَالغِنی فِی الغُربَهِ وَطَنٌ؛ (نهج البلاغه ، حکمت ۵۶)
فقر در وطن ، مایه غربت ، و ثروتمندی در غربت [مانند زیستن در] وطن است.

آدم که پیر شد حرصش جوان می شود (حریص تر می شود) (کتاب کوچه ، ج ۱ ، حرف آ ، ص ۳۶۴)
نظیر سخن پیامبر(ص): یهرُمُ ابنُ آدَمَ و یشُبُّ فیهِ اثنَتانِ، الحِرصُ و طُولُ الأمَلِ؛ (معدن الجواهر، ص ۲۵)
آدمیزاده پیر می شود و دو خوی در او جوان می گردد: آز و درازْ آرزویی.

آدمی از زبان خود به بلاست (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۲۶)
نظیر سخن پیامبر(ص): بَلاءُ الإنسانِ مِنَ اللِّسانِ؛ (بحارالأنوار ، ج ۷۱، ص ۲۸۷)
گرفتاری انسان از زبان او است.

آدمی را بتر از علّت (بیماری) نادانی نیست (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۲۸)
نظیر سخن امام علی(ع): اَلجَهلُ أدوَأُ الدَّاءِ؛ (غررالحکم و دررالکلم ، ح ۱۹۶۹)
نادانی ، دردناکترین بیماری است.

آدم یک بار پایش به چاله می رود (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۲۹)
نظیر سخن پیامبر(ص): إنَّ المُؤمِنَ لایلدَغُ مِن جُحرٍ مَرَّتَینِ؛ (بحارالأنوار ، ج ۱۹ ، ص ۳۴۵)
مؤمن از یک سوراخ دوبار گزیده نمی شود.

آدمی مخفیست در زیر زبان (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۲۹)
یا:
تا مرد سخن نگفته باشد
عیب و هنرش نهفته باشد (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۵۳۷)
برگرفته از سخن امام علی(ع): اَلمَرءُ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ؛ (الأمالی، صدوق ، ص ۵۳۲)
آدمی زیر زبان خویش پنهان است.

چیزی که عیان است، چه حاجت به بیان است؟ (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۴۷)
نظیر سخن امام علی(ع): لِسانُ الحالِ أصدَقُ مِن لِسانِ المَقالِ؛ (غررالحکم و دررالکلم ، ح ۷۶۳۶)
زبان حال، راستگوتر از زبان گفتار است.

آنچه برای خود نمی پسندی برای دیگران مپسند (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۴۸)
برگرفته از سخن امام علی(ع): أحبِب لِغَیرِک ماتُحِبُّ لِنَفسِک وَاکرَه لَهُ ما تَکرَهُ لِنَفسِک؛ (بحارالأنوار ، ج ۷۴، ص ۲۲۲)
برای غیر خود آن را دوست بدار که برای خود دوست داری ، و آن را ناپسند دار که برای خود ناپسند می داری.

آنچه در آینه جوان بیند
پیر در خشت خامْ آن بیند (امثال و حکم ، ج ۱ ، ص ۴۹)
نظیر سخن امام علی(ع): رَأی الشَّیخِ خَیرٌ مِن مَشهَدِ الغُلامِ؛ (نهج البلاغه، حکمت ۸۶)
نظر پیر بهتر از حضور فعال جوان است.