مدّعيان دروغين مهدويت

مدّعيان دروغين مهدويت

در این نوشته، مدعیان دروغین مهدویت در طول تاریخ معرفی شده اند. پیش از آن، زمینه های چنین ادعاهایی

يكى از مباحث بسيار مهم و قابل بررسى در باره مهدويت ، بهره هاى ناصواب يا سوء استفاده هايى است كه در طول تاريخ اسلام از اين باور اصيل ، صورت گرفته است .

نگاهى گذرا به كثرت مدّعيان دروغين مهدويت در دوره هاى مختلف تاريخ اسلام ، و پذيرفته شدن ادّعاهاى آنان از سوى افراد ناآگاه ، نشان مى دهد كه اطّلاع رسانى در اين باره ، بويژه در دانش نامه امام مهدى عليه السلام بسيار مهم و ضرور است ؛ امّا پيش از ارائه گزارشى در باره تاريخچه «مهديان دروغين» ،[۱]بايد به چند مطلب توجّه نمود :

۱ . سوء استفاده از مفاهيم اصيل

سوء استفاده از مفاهيم و باورهاى اصيل و پُرطرفدار، از دوره هاى كهن وجود داشته است و رهزنان دين با تقلّب و ظاهرنمايى، منافع خويش را از اين طريق پيگيرى مى كرده اند.

بى ترديد ، عقيده به ظهور منجى ، و بشارت به قيام امام مهدى عليه السلام در آخر الزمان ، يكى از مفاهيم اصيل اسلامى است كه ريشه در كتاب و سنّت متواتر و قطعى دارد ، و سوء استفاده از آن ، نه تنها به معناى سستى اين عقيده و باور نيست ، بلكه به عكس ، نشانه روشنى بر اصالت آن شمرده مى شود ؛ زيرا باطل ، تا با حقْ آميخته نگردد ، هوادار پيدا نمى كند . از اين رو ، گم راهان ، همواره از مفاهيم اصيل براى گم راه كردن ديگران استفاده مى كنند .

موضوع منجى و مهدويت نيز از اين اصل كلّى ، مستثنا نيست و سوء استفاده از اين مفهوم ريشه دار ، شبيه سوء استفاده از اصل نبوّت است ، چنان كه مدّعيان دروغين نبوّت با بهره گيرى از اين مفهوم اصيل ، توانسته اند عدّه اى را گم راه كنند و آيين هاى جديدى را پديد آورند .

۱ / ۱. سوء استفاده از عنوان «منجى موعود» در ساير اديان

سوء استفاده از عنوان «منجى موعود» ، به مسلمانان اختصاص ندارد ؛ بلكه در ميان همه ملل بزرگ جهان و اديان برجسته، جارى و سارى بوده است و از ديرباز تا كنون ، منشأ تحوّلات ، مهاجرت ها ، قيام ها و بيم و اميدها براى تغيير و تحوّل بوده و هست . شايد در تاريخ ، بيش از همه ، يهوديان و مسيحيان با اين آرمان و انديشه زيسته و چشم به آينده دوخته اند .[۲]

در تاريخ اهل كتاب ، ظهور منجى ها يا وعده نزديكى ظهور آنها ، حتّى تا اين اواخر ، منشأ برخى جابه جايى هاى سياسى هم بوده است . براى مثال ، وقتى در حوالى سال ۱۸۸۲م ، ميان يهوديان شبه جزيره شايع شد كه مسيح در كوه سينا ظهور خواهد كرد ، يكصد خانوار يهودى يمن و شبه جزيره عربستان را پشت سرگذاشتند و به اورشليم رفتند ؛ امّا هيچ خبرى از مسيح نيافتند و فقط حكومت عثمانى و مشكلات جديد را ديدند . در اين وقت ، كنسول گرى هاى غربى به عنوان حمايت ، براى آنان در نزديكى كوه اسكاندال ، منازلى درست كردند .[۳]در روايات و اخبار اسلامى نيز ، آمدن يهوديان به جزيرة العرب و سكونت آنان در يثرب حدود دو قرن پيش از اسلام ، بر اساس گزارش هاى ظهور دين جديد در آن حوالى دانسته شده است .

۱ / ۲. سوء استفاده از عنوان «مهدويت» در فِرَق مختلف مسلمان

مدّعيان دروغين مهدويت ، تنها در جوامع شيعى پديد نيامده اند و تقريباً همه فرقه هاى اسلامى از شيعه و اهل سنّت و صوفى ، با موضوع مهديان دروغين ، درگير بوده و هستند ، گرچه ميان برخى از فرقه ها بويژه در برخى از ادوار تاريخى ، رواج بيشترى داشته كه اين امر نيز دلايل تاريخى خاصّ خود را دارد . موضوع مهدويت در عراق ، ايران ، ماوراء النهر بويژه مغرب و حتّى عربستان ، هميشه محملى براى قيام و شورش و تصرّف حكومت بوده و گاه به شكل گيرى بزرگ ترين شورش هاى تاريخ يا تشكيل بزرگ ترين دولت ها منجر شده است (از جمله فاطميان مصر و مهدى سودانى) . بنا بر اين ، اين كه تصوّر شود اين امر ، فقط نقطه ضعف يا منطقه آسيب پذير براى اماميّه است ، تصوّر نادرستى است .

۱ / ۳. سوء استفاده استعمارگران

ادّعاهاى مربوط به مهدويت و يا نيابت خاص ، معمولاً همراه با انگيزه هاى سياسى بوده اند. واقعيت ، اين است كه حتّى اگر بازيگران دنياى سياست در ايجاد اين گروه ها هم نقش نداشته باشند ، پس از پديد آمدن آنها ، سعى در سوء استفاده از آنان دارند . به گونه طبيعى ، كشورها و قدرت هايى كه تفرقه در ميان مسلمانان را در سياست كارى خود دارند ، از اين گرايش ها سود مى جويند و تلاش مى كنند به گونه اى آنها را ساماندهى كنند تا بهترين بهره ورى براى آنان فراهم آيد .

در دو قرن اخير كه پاى اروپائيان به جهان اسلام باز شد، آنان از هر فرصتى براى موج سوارى و تحت فشار گذاشتن دولت هاى محلّى استفاده كرده اند. يكى از معمول ترين روش هاى آنان در سرزمين هاى عثمانى، ايران و هند، دفاع از اقليت هاى مذهبى بوده است. آنها هميشه حمايت از فرقه ها را بهانه اى براى دخالت در امور داخلى اين كشورها قرار داده اند.

براى نمونه ، از زمانى كه بابيت در ايران مطرح شد و دولت قاجارى با هدايت اميركبير به شدّت با آن برخورد كرد، اروپايى ها و روس ها براى منافع خود سعى كردند تا خود را در اين ماجرا وارد سازند و از آن استفاده كنند. گفته اند كه سفارت روسيه در جريان اعدام ميرزا على محمّد باب ، مداخلاتى داشته است . برخى حتّى حمايت منوچهرخان معتمد الدوله ، حاكم مسيحى الأصل و تفليسى تبار اصفهان ، را از وى مشكوك مى دانند.

اين در مرحله نخست بود ؛ امّا در دوره اى كه بهائيت با هدايت ميرزا حسينعلى بهاء شكل گرفت، مداخله و حمايت روس ها و سپس انگليسى ها خيلى جدّى تر شد. در اين مرحله ، بر اساس شواهدى كه ارائه شده، هدايت كلّى را دشمنان خارجى ايران عهده دار بوده اند.[۴]

اين نوع از نفوذ و حمايت در ماجراى مهدويت غلام احمد قاديانى بيشتر بود؛ زيرا وى رسماً ستايشگر انگليس بود و در اين باره ، هيچ امر پنهانى وجود نداشت. از اين رو ، حمايت قدرت هاى خارجى از برخى اقدامات اختلافىِ اين گروه ها ، در جهت سياست خارجى و منافع ملّى آن كشورها و قدرت ها تلقّى مى شود.

۲ . انگيزه مدّعيان

در باره انگيزه مدّعيان ، با توجّه به ماهيت بحث مهدويت ، بيشتر مى توان فرصت طلبى ها و انگيزه هاى ناصحيح را مطرح كرد، هر چند ممكن است برخى با پندارى نادرست ، انگيزه خود را - با اين توجيه كه هدف آنها مبارزه با ظلم و اصلاح جامعه است - ، خوب توصيف كنند . مهم ترين انگيزه هاى مدّعيان مهدويت ، از اين قرارند :

۲ / ۱ . قدرت طلبى

شايع ترين و مهم ترين انگيزه ادّعاى مهدويت و يا نيابت خاص ، قدرت طلبى و تسلّط بر امور سياسى جامعه است؛ چرا كه اساساً مهدويت ، مفهومى دينى - سياسى است و كسى كه مدّعى مهدويت مى شود، كمترين نتيجه اى كه در ذهن دارد، به دست گرفتن رهبرى و قدرت سياسى است. بنا بر اين، فراوانىِ مدّعيان مهدويت، در درجه اوّل، معطوف به اين انگيزه است. البتّه در ميان بسيارى از اين افراد كه قدرت دارند و به دنبال قدرت و مشروعيت بيشترند، برخى با برنامه ريزى و تلاش ، به آن رسيده اند و بسيارى نيز در مواجهه با قدرت هاى ديگر ، سركوب و نابود شده اند.

۲ / ۲ . موقعيت اقتصادى

انگيزه هاى اقتصادى نيز مى توانند به عنوان انگيزه اى مهم مطرح باشند ؛ چرا كه افرادى هستند كه تصوّر مى كنند با تحميق مردم مى توانند به نان و نوايى برسند. انگيزه مالى براى برخى از اطرافيان كه مدّعى بابيت يا وكالت مشايخ مى شوند نيز نمود و بروز دارد.

۳ / ۳ . موقعيت اجتماعى

زمانى كه مهدويت به مفهوم «قطب ، در نزد مشايخ صوفيّه نزديك مى شود، انگيزه هاى مراد و مريدى و تقويت خانقاه مربوطه و جذب توده ها نيز اهمّيت مى يابند. اين مسئله در مقطعى از تاريخ ايران و شمال افريقا، نقش مهمّى در پيدايش مدّعيان مهدويت داشته است. به سبب قداست مفهوم مهدويت در ميان مسلمانان ، اين انگيزه در ميان ديگر گروه ها نيز قوى بوده است .

۲ / ۴ . توهّم درونى

شمارى از ادّعاهاى مهدويت ، ناشى از بيمارى روانى «توهّم درونى» اند . برخى از افراد كه بعضاً با رياضت هاى فراوان نيز زندگى را سپرى كرده اند، ممكن است اين تصوّر و توهّم برايشان پديد آمده باشد كه خودشان همان مهدى موعود هستند، همچنان كه مشكلات اجتماعى و سياسى ، گاه سبب پديد آمدن اين توهّم مى گردند. نمونه هاى افراد متوهّمِ اين گونه ، حتّى در دوره معاصر نيز فراوان اند ؛ ولى معمولاً به جنبش اجتماعى تبديل نمى شوند و استمرار ندارند.

۲ / ۵ . بسيج توده ها بر ضدّ ستمگران

برخى مدّعيان ، ممكن است انگيزه هاى اجتماعى - انقلابى داشته باشند، به اين معنا كه قصد ظلم ستيزى و شورش بر حاكم ستمگرى را دارند ؛ ولى با طرح ادّعاى مهدويت، تلاش مى كنند كه شمارى از توده هاى مردم را در اطراف خويش گرد آورند. آنچه براى اين افراد مهم است ، مبارزه سياسى و نظامى است ، نه مهدويت . به همين دليل ، گاهى به يك طرح كلّى از ماجرا بسنده مى كنند. مهدى سودانى،[۵]يكى از بزرگ ترين مدّعيان مهدويت است كه از اين ابزار براى برخورد با نيروهاى انگليسى و مصرى اشغالگر در كشورش استفاده كرد.

۳ . زمينه هاى پذيرش ادّعاى مدّعيان دروغين

فراهم بودن زمينه هاى مختلف براى پذيرش مدّعيان باطل رهبرى ، به حدّى است كه در حديثى از امام باقر عليه السلام ، براى هر مدّعى رهبرى ، هوادارانى فرض شده است . متن حديث اين است :

لَيسَ مِن أَحَدٍ يَدعُو إِلَى أَن يَخرُجَ الدَّجَّالُ إِلَّا سَيَجِدُ مَن يُبايِعُه .[۶]

تا هنگام خروج دجّال ، هيچ كس نيست كه مردم را [به خود] بخواند ، مگر اين كه به زودى ، افرادى را مى يابد كه با او بيعت كنند .

در ميان زمينه هاى گوناگون پذيرش ادّعاهاى مهدويت ، فقر فرهنگى ، فساد سياسى و اجتماعى و مشكلات اقتصادى ، مناسب ترين زمينه هاى فريب دادن ساده انديشان و رونق بازار مدّعيان دروغين مهدويت اند .

۳ / ۱ . جهل

مى توان گفت كه فقر فرهنگى ، جهل و پيروى كوركورانه ، بيشترين نقش را در پيدايش مدّعيان دروغين مهدويت ، و پذيرش ادّعاهاى آنان دارد .

شايد نخستين پرسشى كه با ملاحظه «گزارش مدّعيان دروغين مهدويت» به ذهن مى رسد ، اين است كه : چگونه اين همه مدّعيان توانسته اند عدّه اى را فريب دهند و با دروغ ، از آنها براى مقاصد خود ، سوء استفاده نمايند؟

پاسخ اين سؤال را به روشنى مى توان از سخنان حكيمانه امام على عليه السلام در باره مردم شناسى در يافت .

النّاسُ ثَلاثَةٌ: فَعالِمٌ رَبّانِيٌ، وَ مُتَعَلِّمٌ عَلى سَبيلِ نَجاةٍ، وَ هَمَجٌ رَعاعٌ أتباعُ كُلِّ ناعِقٍ (صائِحٍ) يَميلونَ مَعَ كُلِّ ريحٍ، لَم يَستَضيؤوا بِنورِ العِلمِ، وَ لَم يَلجَؤوا إلى رُكنٍ وَثيقٍ.[۷]

مردم ، سه گروه اند: دانشمند ربّانى، دانشجو در راه رستگارى، و دنباله روهاى هر بانگى كه با هر بادى مى چرخند . اينان از روشنىِ دانش، پرتوى بر نگرفته اند و به پايه اى استوار پناه نبرده اند.

امام عليه السلام در اين سخن ، مردم را به سه گروه تقسيم مى نمايد :

اوّل . كسانى كه حقيقت را شناخته اند و عقيده و رفتار فردى و اجتماعى آنها بر معيارهاى درست و مطابق با واقع استوار است . امام عليه السلام از آنان با عنوان «عالم ربّانى» ياد كرده است .

دوم . كسانى كه در راه دست يافتن به معرفت حقيقى و راه رستگارى هستند . امام عليه السلام آنان را «دانشجو در راه رستگارى» ناميده است .

سوم . كسانى كه نه حقيقت را شناخته اند و نه در راه شناسايى آن اند . امام عليه السلام آنان را «هَمَج رِعاع» شمرده است . هَمَج ، همان پشه هايى هستند كه بر صورت گوسفند يا درازگوش مى نشينند و برخى آن را مگس معنا كرده اند[۸]و كلمه رِعاع ، به معناى بى شعور است .[۹]

در اين سخن ، كسانى كه نه مى دانند و نه در جستجوى دانش اند ، به پشه هاى بى شعور و سرگردانى تشبيه شده اند كه به دنبال نادانى بزرگ تر از خود هستند ؛ بى شعورهايى كه با هر بادى ، اين سو و آن سو مى شوند و دعوت هر مدّعى را مى پذيرند ، بدون آن كه بدانند دعوت او حق است يا باطل .

سؤال ، اين است : چرا عدّه اى از مردم ، كه اندك هم نيستند، به چنين سرنوشتى مبتلا مى شوند؟ امام عليه السلام در اين حديث ، خود به اين پرسش نيز پاسخ داده و فرموده كه علّت سقوط اين دسته ، آن است كه از نور علم بهره نمى گيرند و باورهاى خود را بر پايه هاى محكم علمى ، استوار نمى كنند .

با توجّه به آنچه اشاره شد ، پيروى كوركورانه از مدّعيان مهدويت ، تنها يكى از مصاديق «همج رعاع» در كلام امام على عليه السلام است ، و تا بيمارىِ تقليد در باورها[۱۰]به طور كامل و ريشه اى درمان نشود ، جامعه بشر ، روى خوش بختى را نخواهد ديد .

۳ / ۲ . فساد سياسى و اجتماعى

بى اعتنايى به ارزش هاى دينى ، فراگير شدن فساد اجتماعى و بويژه اختناق سياسى ، عوامل مهمّى براى جذب توده ها و متمايل كردن مردم به مدّعيان اند ؛ زيرا يكى از مؤلّفه هاى اصلى مهدويت ، احياى ارزش هاى دينى و در رأس آنها عدالت اجتماعى است . از اين رو ، رواجِ ظلم و فساد و بى اعتنايى به ارزش هاى اسلامى ، زمينه ساز پذيرش دعوت مدّعيان مهدويت و پيدايش كسانى هستند كه جنبش خود را تحت عنوان مهدويت براى احياى ارزش هاى دينى و عدالت اجتماعى توجيه مى كنند .

۳ / ۳ . مشكلات اقتصادى

مشكلات اقتصادى ، بستر مناسبى براى خيزش هاى اجتماعى اند . به همين جهت ، جنبش هاى مردمى ، عموماً در جوامع فقير شكل مى گيرند ، و از آن جا كه فقر اقتصادى ، زمينه ساز فقر فرهنگى و فساد اجتماعى است ، مى توان گفت كه اصلى ترين بستر پيدايش مدّعيان مهدويت ، و پذيرش مردمان مشكلات اقتصادى اند .

۳ / ۴ . استناد به شمارى از احاديث

استناد به شمارى از احاديث ، زمينه ساز پذيرش ادّعاى مدّعيان دروغين مهدويت است . اين احاديث ، بدون ارزيابى و جداسازى صحيح و سقيمشان ، در منابع حديثى ، نقل شده اند ، بويژه احاديثى كه در باره نشانه هاى ظهورند و چه بسا شمارى از اين احاديث را همين مدّعيان دروغين جعل كرده باشند .

براى نمونه مى توان گفت : ادّعاى مكان ظهور در مهدى عليه السلام مغرب ، مشرق ، يمن ، طالقان ، خراسان و نقاط ديگر ، چه بسا بيشتر آنها ساخته و پرداخته كسانى است كه خود ، دست اندركار ادّعاى مهدويت بوده و براى اين كه براى خود وجاهتى كسب كنند و جاى پايى بر جاى نگذارند ، احاديثى را جعل كرده اند .

بعدها نيز شمارى گرفتار تأويلات شگفت در تعيين محلّ ظهور شده و اين گونه احاديث را جدّى گرفته اند . براى نمونه مى توان به بحث هاى مفصّلى كه قاضى نعمان در شرح الأخبار در باره ظهور امام مهدى عليه السلام در مغرب كرده تا آن را بر عبيد اللَّه مهدى تطبيق كند ، مراجعه كرد .[۱۱]

از سوى ديگر ، قطعى بودن نام امام مهدى عليه السلام و همنام بودن ايشان با نام پيامبر صلى اللَّه عليه و آله ، بسيارى را براى ادّعاى مهدويت به هوس انداخته است ، بويژه پس از آن كه «اسم أبيه اسم أبى؛ اسم پدر او ، اسم پدر من است» نيز بِدان افزوده شد .

بايد توجّه داشت كه گاه از احاديث درست هم برداشت هاى سوء استفاده گرايانه مى شود ، چنان كه منصور عبّاسى ، نام فرزندش را مهدى گذاشت تا ذهن مردم مهدى خواه ، متوجّه او شود . البته در بسترسازى اين قبيل امور ، شمارى از علماى ساده انگار هم كه باورهاى عارفانه صوفيانه دارند ، بسيار مؤثّر بوده ان ؛ زيرا افكار و آثار آنها مردم را كه به اين قبيل علما تمايل دارند ، جذب چنين جنبش هايى مى كرده است . براى نمونه مى توان به جنبش مهدى گرايانه سيّد محمّد نوربخش مثال زد كه استادش خواجه اسحاق ، مهم ترين حامى او بود و حتّى جانش را بر سر اين اقدام گذاشت .[۱۲]

۴ . خاستگاه مدّعيان دروغين

خاستگاه مدّعيان دروغين مهدويت و يا نيابت خاص از مهدى موعود نيز قابل تأمّل است ؛ زيرا تا كنون ، هيچ گاه عالمان ، فقيهان و دانايان طراز اوّل و شاخص شيعه و اهل سنّت ، ادّعاى مهدويت نداشته اند . در اين دوره هزار و چهارصد ساله اى كه از ظهور اسلام گذشته ، هزاران دانشمند و فقيه مطرح شيعه و سنّى زيسته اند كه گاه زمينه پذيرش همه سخنان آنان نيز آماده بوده و قدرت مادّى و معنوى و نفوذ تام بر افراد زيرمجموعه خويش و مردمان عادى داشته اند ، ولى هيچ يك چنين ادّعاهايى نكرده اند؛ بلكه با اين گونه ادّعاها نيز به شدّت مخالفت نموده اند . بيشتر مدعيان نيابت ، از كسانى هستند كه با دانشى اندك ، رهبرىِ گروه يا فرقه اى از مردمان عادى را در اختيار گرفته اند ؛ يعنى ارتباط مريد و مرادى همراه با دانش اندك رهبر گروه و مردمان اطراف او ، زمينه ادّعاهاى گزاف و پذيرش كوركورانه را فراهم مى سازد .

نكته

آنچه در اين مجموعه آورديم، تنها به منظور آگاه كردن جامعه و مردمان براى تنبّه و آمادگى در مواردى است كه ممكن است در روزگار آينده به وقوع بپيوندند؛ آگاه بودن از بسترها و زيرساخت هاى اين ادّعاها و سوء استفاده هايى كه در موارد مشابه ممكن است پديد آيند.

از مجموعه گزارش ها به دست مى آيد كه در مواردى انگشت شمار، مدّعيان مهدويت ، تنها توانسته اند جنبشى محدود در گستره اى جغرافيايى پديد آورند ؛ ولى به هيچ عنوان ، امكان و آمادگى پديد آوردن جنبشى جهانى را نداشته اند. آنان معمولاً در دام اوهام خود اسير بوده اند و بررسى آنها تنها به منظور تنبّه و تحذير است ، و گرنه ، اشخاص و حركت آنان به خودى خود ، اهمّيت ندارند و شايسته پژوهش و تحقيق نيستند . آنچه مهم است ، شناسايىِ بستر پديد آمدن اين حركت ها و نحوه سوء استفاده آنان است كه ممكن است در آينده نيز زمينه بروز يابد.

تاريخچه مهديان دروغين

اكنون با در نظر گرفتن مقدّمه اى كه ملاحظه شد ، به گزارش كوتاهى در باره تاريخچه مهديان دروغين مى پردازيم :

۱ . محمّد بن حنفيّه نخستين كاربرد نام «مهدى»

در منابع معمول تاريخ اسلام، فرض بر اين است كه مختار، نظريّه مهدويت محمّد بن حنفيّه (م ۸۱ ق) را مطرح كرده و در برخى از نامه هاى رسمى خود ، از اين لقب براى وى استفاده كرده است.[۱۳]بر پايه اين گزارش ها، وى شروع نهضت خود را با اين ادّعا شروع كرد كه «إنّى قد جئتكم مِن قِبَلِ المهدىّ محمّد بن على ابن الحنفيّة ؛ من از جانب مهدى ، محمّد بن على ابن حنيفه به سوى شما آمده ام».[۱۴]ابن سعد نيز در باره مختار نوشته است: «او مردم را به سوى الرضا من آل محمّد خواند و از محمّد بن حنفيّه ستايش كرده، مهدى اش ناميد».[۱۵]

در اين باره بايد توجّه داشت كه اساساً دوره مختار و عملكرد و سخنان وى در هاله اى از ابهام و آشفتگى اخبار قرار دارد و نمى توان در اين خصوص به نظريّه اطمينان بخشى رسيد. در باره طرح عنوان «مهدى» براى محمّد بن حنفيّه نيز بر فرض پذيرش آن ، روشن نيست كه مراد مختار يا محمّد حنفيّه از اين واژه، مهدى به معناى مطلق هدايتگر بوده است يا مهدى موعود.

نوشته اند كه محمّد بن حنفيّه، فرزندش را نزد شيعيان فرستاد تا به آنان بگويد: «آرى ! من مهدى هستم كه هدايت به خير مى كنم؛ امّا وقتى كسى از شما قصد سلام بر من را دارد ، بگويد: سلام بر تو ، اى محمّد ! و نگويد: اى مهدى!».[۱۶]

پديد آمدن فرقه كيسانيّه را كه اساسى ترين باورشان اعتقاد به مهدويت ابن حنفيّه بوده، دنباله همين ماجرا دانسته اند و وقتى وى به سال ۸۱ ق در گذشت، بحث از غيبت و حتّى رجعت وى به عنوان مهدى ، مطرح شده است.[۱۷]

از باورهاى منسوب به اين گروه ، آن است كه محمّد بن حنفيّه نمرده و در درّه اى در كوه رَضوى  در جايى بسيار خوب زندگى مى كند و شيرهايى از وى حفاظت مى كنند.[۱۸]

اگر چه در اين موضوع كه وى لزوماً در كوه رضْوى  بوده، ميان كيسانيّه، اختلاف بوده، با اين حال ، در بيشتر گزارش ها ، همين كوه ذكر شده است.[۱۹]

نكته مهم ، آن است كه در باره محمّد بن حنفيّه، دو مفهوم «مهدى» و «غيبت» به هم ضميمه شده اند؛ يعنى وقتى محمّد بن حنفيّه در گذشت ، كسانى مرگ او را انكار كردند و عدّه اى هم مرگش را پذيرفتند ؛ امّا گفتند كه مانند عيسى عليه السلام زنده مى شود و باز مى گردد . طبيعى بود كه با اين شرايط ، مفهوم غيبت نيز شكل بگيرد.

يكى از گرايش هاى داخلى كيسانيّه (از ميان كسانى كه مرگ محمّد بن حنفيّه را باور داشتند و امامت را منتقل شده به فرزندش ابو هاشم مى دانستند) ، باور به مهدويت ابو هاشم بود كه او را «الإمام القائم المهدى» دانستند.[۲۰]جالب است كه عبد اللَّه بن معاوية بن عبد اللَّه بن جعفر نيز - كه در سال ۱۲۸ق به دست ابو مسلم كشته شد - از جمله كسانى است كه بر اساس همين باور كيسانى ، باور مهدويت ، در باره آنها مطرح گرديده و گفته شده كه «عبد اللَّه بن معاوية هو القائم المهدى الذى بشّر به النبى صلى اللَّه عليه و آله .[۲۱]نيز گفته شده كه او در كوه هاى اصفهان زندگى مى كند و نخواهد مُرد تا حكومت را به دست گيرد و زمين را پر از داد كند.[۲۲]

۲ . عبد الرحمان بن اشعث قحطانى (م ۸۳ ق)

بخارى و مسلم ، از ابو هريره ، از پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله نقل كرده اند :

لا تَقوم السَّاعةُ حَتّى يَخرُجَ رَجُلٌ مِن قَحطان يَسوقُ النَّاس بعصاه.[۲۳]

قيامت بر پا نمى شود تا اين كه مردى از قحطان - كه مردم را با عصايش رهبرى مى كند - خروج نمايد.

اين قحطانى بايد ساخته اى برابر عدنانى و در برابر احاديثى باشد كه مهدى را از نسل پيامبر صلى اللَّه عليه و آله مى دانند. به روايت مسعودى، عبد الرحمان بن اشعث، قحطانىِ مورد نظر است. وى مى نويسد: عبد الرحمان ، به هدف براندازى حَجّاج از سيستان باز گشت، به اين قصد كه خليفه اموى يعنى عبد الملك، كسى را جاى گزين حجّاج كند؛ ولى وقتى سپاهيانش افزايش يافتند و بسيارى از مردم و نسّاك و قُرّاى عراق به او پيوستند، خواستار خلع عبد الملك شد. او خود را «ناصر المؤمنين» ناميد و گفته شد كه : همان قحطانى اى است كه يمانى ها منتظر او هستند و حكومت را به آنان باز خواهد گرداند.[۲۴]

۳ . عمر بن عبد العزيز (م ۱۰۱ ق)

سياه بودن عصر اموى و خلفاى آن، سبب شد تا همه ستايش هاى احتمالى ، به عمر بن عبد العزيز نسبت داده شود كه از جمله آنها به كار بردن لفظ «مهدى» در باره اوست. در نقلى برساخته از يهودى سابق، وهب بن منبه ، آمده است كه گفت: «إن كان فى هذه الاُمّة مهدى فهو عمر بن عبد العزيز ؛[۲۵]اگر قرار باشد در اين امت ، مهدى باشد او عمر بن عبد العزيز است ». اين خبر براى نشان دادن سابقه مهدويت در اين دوره ، جالب است. شبيه همين نقل نيز از حسن بصرى در باره عمر بن عبد العزيز نقل شده كه گفت: «إن كان مهدى فعمر بن عبد العزيز، و إلّا فلا مهدى إلّا عيسى بن مريم ؛[۲۶]» . چنين مطالبى حتّى به سعيد بن مسيّب و قتاده نيز نسبت داده شده است.[۲۷]

برادر عمر بن عبد العزيز به نام اصح ، او را «أشجّ بنى اُميّة الذى يملأ الأرض عدلاً ؛» خوانده است.[۲۸]

از همه عجيب تر ، اين كه اين نقل جعلى ، به نقل از امام باقر عليه السلام است كه : «النبى منّا و المهدى من بنى عبد شمس و لا نعلمه إلّا عمر بن عبد العزيز ؛[۲۹]پيامبر ، از ما و مهدى ، از بنى عبدشمس است و او را جز عمر بن عبد العزيز نمى دانيم».

نهادن نام مهدى ، صرفاً روى عمر بن عبد العزيز نبوده؛ بلكه كسانى ديگر هم كانديداى اين لقب شده اند. موسى بن طلحة بن عبيد اللَّه هم كه پس از مختار وارد كوفه شد، همراه شمارى ديگر به بصره گريخت. در نقلى آمده است :«و كان فى زمانه يرون أنّه المهدى ؛[۳۰]» . البتّه ممكن است اين تعبير ، ساخته دوره بعد باشد؛ امّا به هر حال اگر قرار باشد براى محمّد بن حنفيّه به كار رفته باشد، بعيد نمى نمايد كه براى موسى پسر طلحه هم استفاده شده باشد. با اين حال ، كاربرد كلمه «مهدى» از سوى شاعر معروف اُموى يعنى جرير براى سليمان بن عبد الملك ، اين قول را تقويت مى كند.[۳۱]

به طورى كه اخبار سه دهه اخير دوره امويان نشان مى دهند، گرايش به ظهور مهدى به عنوان يك باور گسترده بسيار نيرومند بوده و گروه هاى مختلف حتّى امويان سعى داشتند از آن استفاده كنند و خود و دولتشان را مصداق برخى از نقل هاى ملاحم و فتن بدانند.

۴ . صالح بن طريف (م ۱۱۰ ق)

بربرها در طول قرون ، متّهم بوده اند كه به سرعت در اطراف شورشيانى كه به نام نبوّت يا مهدويت يا خارجيگرى ظهور مى كردند، گرد آمده ، از آنان حمايت مى كنند.[۳۲]

بنيان گذار يكى از سلسله هاى حاكم در مغرب دور ، مردى به نام صالح بن طريف (متولّد ۱۱۰ ق) است. در باره وى گفته شده است : اصل وى از برباط اندلس و يهودى النسب از نسل شمعون بوده است. مدّت ها در شرق درس خواند و به گفته اين منابع، نزد غيلان قدرى تحصيل كرد و درس سِحر را هم فرا گرفت. سپس به سرزمين تامسنا آمد. در آن جا اظهار اسلام و تعبّد كرد و زمانى كه مردم جذب وى شدند، به دنبال طرح ديانت خود بر آمد (۱۲۷ - ۱۴۲ ق). او مى گفت: وى - كه نامش صالح است - ، همان «صالح المؤمنين» است كه در قرآن (تحريم: آيه ۴) آمده است. وى حكومت را به پسرش الياس سپرد و به او گفت كه به حاكمان اندلس ، نزديك باشد. سپس به مشرق رفت و گفت كه در زمان هفتمين نسل از ملوك منتسب به خود ، باز خواهد گشت! وى چنين مى پنداشت كه او همان «المهدى الأكبر الذى يكون فى آخر الزمان لقتال الدجّال، و أنّ عيسى بن مريم يصلى خلفه، و أنّه يملأ الأرض عدلاً كما ملئت جوراً ؛ مهدى بزرگ كه در آخر الزمان خواه بود كشنده دجال است ، و عيسى بن مريم پشت سرش نماز مى خواند ، و زمين را پر از داد مى كند به همان سان كه از جور پر شده باشد .

در اين باره، مطلبى منسوب به موسى و سطيح كاهن و ابن عبّاس نقل مى كرد.[۳۳]

دقيقاً نمى دانيم آيا صالح بن طريف، از تعبير «مهدى» به چه صورت استفاده كرده است؛ امّا اگر مطالب اين منبع را بپذيريم، بايد اعتراف كنيم كه در نيمه اوّل قرن دوم هجرى ، در مغرب - كه بعدها يكى از سرزمين هاى مهد مهدويت گرايى گرديد - ، اين بحث مطرح بوده است.

اوجگيرى باورهاى مهدى گرايانه در آغاز عصر عبّاسى

ميراث گرايش به مهدى از اواخر دوره اموى به عصر عبّاسى رسيد و هر چه از آن دوره از افراطى هاى شيعه - اعم از علوى و عبّاسى - وجود داشت ، به صورت پخته تر به اين دوره منتقل شد.

يكى از رايج ترين مؤلّفه هاى باور مهدى گرايانه ، آن است كه وقتى ظلم ، همه جا را مى گيرد، مهدى براى رفع آن و بركشيدن پرچم عدل ، قيام مى كند. اگر دولت امويان را به عنوان دولتى ستمگر مى شناسيم كه مسلمانان چندين دهه در آرزوى نابودى اش بودند، يكى از بهترين ابزارها براى رهايى از آن، وعده ظهور مهدى بوده است. بنا بر اين، بيشترين زمينه براى ظهور مهدى در اذهان مردم، در همين دوره تجلّى يافته است. از وقتى كه در حوالى سال ۱۱۶ ق ، قيام هاى ضدّ اُموى در خراسان پاى مى گيرند، يكسره نداى مهدويت به چشم مى خورد. نمونه آن ، ادّعاى حارث بن سريج ، يكى از رهبران شورشى است كه خود را صاحب و فرمانده پرچم هاى سياه مى دانست.[۳۴]حتّى در سنن أبى داوود نيز حديثى در اين باره به چشم مى خورد.[۳۵]

حجم بالاى نقل هايى كه در باره ظهور پرچم هاى سياه نقل شده است، نشان مى دهد نوعى فضاى مهدى گرايانه براى نجات مردم از دست امويان ، وجود داشته است. اين نقل ها كه نعيم بن حمّاد، عالم اهل حديث سنّى، آنها را پس از ملاحم مربوط به ابن زبير آورده، با بحث «العلامات فى انقطاع ملك بنى اميّه» آغاز مى شوند.[۳۶]

به نظر مى رسد كه باور به مهدويت و منجى ، دستاويز بنى عبّاس براى قيام عليه بنى اميّه و رسيدن به قدرت بوده است . در اين فضا احاديث برساخته - كه اصل ادّعاى مهدويت را در درون خود دارند و با افزودن برخى ويژگى ها ، آن را منطبق بر بنى عبّاس مى كنند - نيز مجال وجود مى يابند .

استفاده از شخصيت محمّد بن عبد اللَّه (نفس زكىّ)ه و بيعت با او در آغاز قيام نيز همين گونه بوده است . شايد حديث مشهور نبوى : «المهدى من ولدى ، اسمه اسمى» در اين دوره با افزودن «و اسم أبيه اسم أبى» ، بر نفس زكيّه تطبيق شده باشد ؛ چرا كه او هم از اولاد فاطمه عليها السلام بود و هم نام پيامبر را بر خود داشت و پدرش نيز همنام پدر پيامبر صلى اللَّه عليه و آله بود .

بايد توجّه داشت كه بيشتر اين نقل هاى ملاحم و فتن در اين مقطع، در جهت ساقط كردن اُمويان و روى كار آوردن عبّاسيان و القاى اين معناست كه دولت عبّاسيان بادوام خواهد بود. البتّه در ادامه، نقل هايى عليه عبّاسيان هم هست كه نشان مى دهد يكى دو دهه بعد با ظهور جريان استبدادى منصور، رواياتى عليه آنان و به نفع ديگران ساخته شده است.

نقل هايى كه در كتاب الفتن در باب «فى خروج بنى العبّاس» آورده، همگى نشانگر آن اند كه خروج پرچم هاى سياه، نقل هايى است كه از قول بزرگان صدر اسلام، براى توجيه دولت عبّاسى بيان شده است.[۳۷]

ادّعاهاى مهدويت در اين دوره، عمدتاً از سوى عبّاسيان بوده است و آنان خود را مصداق مهدى مى دانستند. القابى مانند : سفّاح،[۳۸]منصور، مهدى، هادى و رشيد ، از جمله القابى هستند كه نشان از نوعى باور به مهدويت است. البتّه اين كه تلقّى آنان از مهدويت در آن زمان چه بوده است، بايد بيشتر بررسى گردد ؛ ولى قطعى است كه اين تصوّر كه آن زمان، دقيقاً همين مفهوم و معنايى كه ما از مهدى سراغ داريم ، در اذهان عامّه مردم بوده (صرف نظر از احاديث اصيل مربوط به مهدى عليه السلام )، درست نيست. همچنين در اين كه آنان خود را مهدى مى دانستند و القابى را كه نشانى از مهدويت بود ، در باره خود به كار مى بردند، ترديدى وجود ندارد. در احاديث ساختگى نيز - كه برخى از آنها از ابن عبّاس نقل شده - ، روى مهدويت عبّاسيان ، تأكيد شده است.[۳۹]

۵ . محمّد بن عبد اللَّه بن حسن (نفس زكيّه) (م ۱۴۵ ق)

از حوالى سال ۱۲۰ ق به بعد، بويژه زمانى كه زيد بن على ، مقدّمات قيام خود را فراهم كرد، توجّه به سمت علويان بيشتر شد. پس از شكست و كشته شدن وى، با شدّت گرفتن جريان هاى شورشى عليه امويان، فضاى اخبار و آثار در باره مهدويت ، رو به فزونى گذاشت.

شايد بتوان گفت : در اين دوره، هيچ شخصى به اندازه محمّد بن عبد اللَّه بن حسن بن حسن (نفس زكيّه) ، شهرت به «مهدى» نداشت و نيافت. عمر بن شبّه ، از منابع خود نقل كرده است كه در ميان عامّه مردم ، محمّد بن عبد اللَّه را مهدى مى ناميدند، به طورى كه به او «محمّد بن عبد اللَّه المهدى» گفته مى شد.[۴۰]

روايت اصفهانى ، حكايت از آن دارد كه عبد اللَّه بن حسن بن حسن در ابواء ، در اجتماع شمارى از بنى هاشم ، پسرش را مهدى خواند و ديگران هم پذيرفتند و با او بيعت كردند.[۴۱]اندكى بعد ، عبّاسيان ، قدرت را به دست گرفتند و محمّد و برادرش ابراهيم همراه خانواده و شمارى از حاميان ، برابر آنان ايستادند كه همگى يا كشته شدند (محمّد در ۱۴۵ ق و ابراهيم در ۱۴۶ ق) يا در زندان ها مردند. اشارات به مهدويت محمّد در اخبار شيعى كوفه در اين سال ها متعدّد است.[۴۲]چندين شاعر نيز در همان روزگار ، او را مهدى خواندند.[۴۳]

نوبختى در فرق الشيعة، باور به مهدى بودن محمّد بن عبد اللَّه را مربوط به پس از شهادت امام باقر عليه السلام مى داند و مى گويد كه پس از آن ، شيعيان دو گروه شدند: يك دسته به مهدويت محمّد بن عبد اللَّه معتقد شدند و پس از كشته شدن او گفتند : او زنده است و نمرده و در كوهى به نام «العلميّه» - در راه مكّه - زندگى مى كند.[۴۴]

به لحاظ تاريخى ، اين ادّعاى مهدويت در باره نفس زكيّه را مى توان يكى از نخستين ادّعاهاى مفصّل در يك گستره وسيع در زمينه مهدويت دانست كه يك علوى براى گرفتن رهبرى ، از اين طريق وارد شده و خود و خانواده اش با اين ادّعا وارد ميدان مبارزه شده اند. منابع ، تأكيد دارند كه امام صادق عليه السلام از مخالفان قيام وى و بر اين اعتقاد بوده كه وى هيچ گاه به حكومت نخواهد رسيد.[۴۵]عمرو بن عبيد از رهبران معتزله هم مخالف مهدى بودن وى بود و مى گفت : چه طور مهدى است ، در حالى كه كشته مى شود؟![۴۶]

۶ . محمّد المهدى (مهدى عبّاسى) (م ۱۶۹ ق)

انتخاب نام محمّد و لقب مهدى (محمّد المهدى) براى سومين خليفه عبّاسى از سوى پدرش منصور، بدون دليل نبوده است . نوشته اند كه منصور عبّاسى در برابر آنچه از محمّد بن عبد اللَّه (نفس زكيّه) نقل مى شد كه گفته است مهدى است، گفت: «كذب عدوّ اللَّه، بل هو ابنى؛[۴۷]دشمن خدا دروغ مى گويد . مهدى فرزند من است» در منابع ، تلاش منصور براى جعل حديث در باره مهدويت فرزندش ، با تحميق مردم عادى ، ديده مى شود.

در نقلى آمده است كه منصور عبّاسى ، اموال بسيارى از عراقى ها را گرفت و با اين كار ، موجب فقر آنان شد ؛ ولى بر آن اموال ، مهر زد و در وقت مرگ ، به فرزندش مهدى وصيت كرد كه اموال درون كيسه هاى مهرزده را به صاحبانش باز گرداند و به فرزندش گفت: من اين كار را كردم كه مردم تو را دوست بدارند. مهدى نيز چنين كرد و اين سبب شد تا نامش بدرخشد و دعايش كنند. مردم هم گفتند: «هذا هو المهدىّ الذى ورد فى الأثر ؛ او همان مهدى است كه در روايات آمده است».[۴۸]

بدين ترتيب ، داستان منصور و نام گذارى «مهدى» براى پسرش، نوعى بازى با اين مفهوم و فرهنگ بوده است، اگر چه طبق نقلى ديگر منصور گفت: نه فرزند من و نه رقيب او (نفس زكيّه) هيچ كدام مهدى نيستند و من فقط از روى تفأّل ، اين نام را انتخاب كردم.[۴۹]

جالب ، اين كه پيش از آن كه شهرى در مغرب توسّط عبيد اللَّه مهدى بنيان گذارى و مهديّه ناميده شود، شهر رى را به مناسبت استقرار مهدى عبّاسى در زمان ولايت عهدى، مهديّه ناميدند.[۵۰]

۷ . ابو مسلم خراسانى (م ۱۳۷ ق)

زمانى كه ابو مسلم خراسانى به دستور منصور عبّاسى كشته شد، ياران وى - كه رهبرى بانفوذ را از دست داده بودند - براى حفظ روحيّه خود ، باور زنده بودن او يا حلول روح او را در دخترش و بعدها در نسل وى را مطرح كردند. در باره «خرّميه» ، اين ادّعا مطرح شده است كه :

يعظمون أمر أبى مسلم و يلعنون أبا جعفر، على قتله و يكثرون الصلاة على مهدى بن فيروز لأنّه من ولد فاطمة بنت أبى مسلم و لهم أئمّة يرجعون إليهم فى الأحكام و رسل يدورون بينهم و يسمّونهم فريشتكان .[۵۱]

آنان جريان ابو مسلم را بزرگ مى داشتند و ابوجعفر منصور را به سبب قتل ابو مسلم ، لعنت مى كردند و بر مهدى بن فيروز فرزند فاطمه دختر ابومسلم درود مى فرستادند و رهبرانى داشتند كه در احكام شرعى بدانان مراجعه كرد و فرستادگانى داشتند كه رابط ميان آنان بودند و آنها را فريشتكان نام نهاده بودند .

خرّميه بر اين باورند كه از نسل دختر وى ، شخصى به نام فاطمه ظهور مى كند و تمام نسل خاندان عبّاس را بر خواهد انداخت.[۵۲]

مسعودى نوشته است: ياران او پس از مرگش دو گروه شدند. برخى گفتند كه او نمرده و هيچ گاه نخواهد مرد تا زمين را پر از عدل و داد كند، و دسته اى ديگر به مرگش اطمينان كردند و به امامت دخترش فاطمه باور يافتند و اينان را «فاطميّه» مى خوانند.[۵۳]

در منابع شيعى هم (مانند فرق الشيعة) از فرقه «بومسلميّه» به عنوان يكى از فرقه هاى نزديك به «خرّمدينيّه» ياد شده كه به امامت ابو مسلم معتقد بوده و ادّعا داشته اند كه او زنده است و نمرده است .[۵۴]

مهدويت برخى غاليان و رهبران فرقه هاى انشعابى از اماميّه

گفته مى شود ريشه مباحث غلو ، به باورهايى منسوب است كه در زمان امام على عليه السلام پراكنده شده اند ؛ امّا در اين باره ترديدهاى جدّى وجود دارد؛ چرا كه چند حديثى كه به ظهور غلو در آن دوره اشاره دارند ، اعتبار ندارند ، اوّلاً از اين جهت كه شخصيت ابن سبأ مشكوك است، و ثانياً به خاطر اين كه چند روايتى كه در آنها ادّعاى ربوبيت شده، از نظر سند و متن ، مخدوش است. با اين حال، آغاز غلو در دهه شصت و هفتاد قرن اوّل هجرى در عراق، مسلّم است.

يكى از مصاديق روشن اين باور، اعتقاد به قائميت و مهدويت امامان عليهم السلام يا باور به مهدويت ديگران در كنار ادّعاى نبوّت يا حتّى ربوبيت براى امامان عليهم السلام بوده است. سير اين باورها را در فرق الشيعة ، تأليف نوبختى مى توان دنبال كرد.

از زمان امام باقر عليه السلام به بعد، غاليانى ظاهر شدند كه در پوشش تشيّع و با ادّعاى وابستگى به امامان عليهم السلام، طرح مهدويت و قائميت آنان يا خود را مطرح مى كردند. جالب است كه ادّعاهاى اين افراد ، چنان شگفت است كه پاى را از خدا و نبوّت پايين نمى گذارند و كمترين ادّعايشان ، مهدويت است.

در باره فرقه «منصوريّه» گفته شده است كه پس از شهادت امام باقر عليه السلام مدّعى جانشينى ايشان شده اند و به تدريج ، مدّعى نبوّت امام على عليه السلام و امامان ديگر و حتّى مدّعى نبوّت خودش شد . همچنين او مدّعى شد كه نبوّت در شش فرزند او هم هست و پس از او انبيايى هستند كه آخرين آنها ، مهدى است.[۵۵]البتّه يادآور مى شويم كه هميشه و طبق معمول بايد در باره نسبت هايى كه به اين افراد داده مى شود ، احتياط كرد .

ادّعاى ديگر مهدويت ، از سوى شمارى از اصحاب غالى معروف ، مغيرة بن سعيد ، در باره امام باقر عليه السلام مطرح شده كه امامت ايشان را تا زمان خروج مهدى عليه السلام گفته اند . اين ، در حالى است كه همه منابع ، متّفق اند كه امامان شيعه و حتّى اصحاب بزرگ و شاخص ايشان، بجز آنچه در باره امام دوازدهم نقل كرده اند، هيچ ادّعاى مهدويت نداشته اند و حتّى منابع متفرّقه و مخالف و يا غاليان هم به طور مستقيم، از آنان چيزى دال بر مهدويت خود ، روايت نكرده اند. بدين ترتيب ، هر آنچه در اين زمينه هست ، ادّعاى عناصر گم نام، افراطى و بى منطق در باره مهدويت آنهاست.

در اين باره، به نقل از امام باقر عليه السلام آمده است:

كسانى بر اين باورند كه من مهدى هستم، در حالى كه مرگ من به من ، نزديك تر از چيزى است كه آنان به آن مى خوانند.[۵۶]

ادّعاى ديگرى هم در باره مهدويت امام صادق عليه السلام در كتاب هاى ملل و نحل مطرح شده است،[۵۷]گرچه كسى به طور جدّى مانند آنچه در باره پدرش گفته شد، مطرح نكرده است. به نوشته نوبختى، از ميان شش فرقه اى كه پس از شهادت امام صادق عليه السلام پديد آمدند، يك گروه قائل شده اند كه ايشان زنده است و نمرده است و هرگز نمى ميرد ، تا آن كه ظهور كند و سرپرستى كار مردم را به دست گيرد و اوست كه مهدى است .[۵۸]

گفتنى است كه گزارش هاى كتاب هاى فِرَق ، بدون پشتوانه متون حديثى ، مورد ترديد جدّى است.

امّا در باره اسماعيل فرزند امام صادق عليه السلام ، داستان بالا گرفت. داستان مهدويت در ميان اسماعيليّه ، با همه فراز و نشيب ها از ادّعاهايى كه در باره اسماعيل صورت گرفت، آغاز گرديد . اسماعيل كه تصوّر مى شد جانشين پدر خواهد بود، پانزده سال پيش از شهادت پدر در سال ۱۳۳ ق در گذشت و همين امر ، سبب شد تا كسانى با ادّعاى اين كه زنده است يا زنده خواهد شد، به سمت مهدويت وى بروند. بنا به نوشته نوبختى جماعتى گفتند:

لايموت حتّى يملك الأرض، يقوم بأمر الناس، و أنه هو القائم؛

نمى ميرد تا فرمان رواى زمين شود ، و زمام امر مردم را بر عهده بگيرد . و او همان قائم است .[۵۹]

تعبير «قائم»، شيعى تر از تعبير «مهدى» است و براى همين در اين مورد از اين مفهوم استفاده شده است. البتّه در باره زمان اين ادّعا بايد تحقيق بيشترى صورت گيرد ؛ زيرا اين ادّعا در زمان حيات امام صادق عليه السلام بى معنا به نظر مى رسد.

بسيارى از كسانى كه به دنبال امامت اسماعيل رفته بودند، مدّعى امامت فرزندش محمّد شدند و اين بار هم، مهدويت او را مطرح كردند.[۶۰]به نوشته نوبختى ، گروهى در باره محمّد بن اسماعيل گفته اند كه : محمّد بن اسماعيل زنده است و نمرده و در سرزمين روم است ، و همو قائم مهدى است . معناى «قائم» نزد آنان نيز اين بود كه او با رسالت و شريعت جديدى مبعوث مى شود و با آن ، شريعت محمّد صلى اللَّه عليه و آله منسوخ مى گردد .[۶۱]

اين ماجرا در اسماعيليّه ادامه يافت ، تا آن كه مهدىِ مهمّ آنان ، عبيد اللَّه ، در سال هاى پايانى قرن سوم ، دولت فاطمى را در شهرك مهديّه تأسيس كرد كه شرح اجمالى آن خواهد آمد .[۶۲]

امّا در ميان اماميّه، شمارى از آنان، پس از شهادت امام كاظم عليه السلام در مورد او اظهار كردند : نمرده و زنده است و نمى ميرد تا اين كه فرمان رواى شرق و غرب زمين گردد و همه آن را از عدل پر كند ، همان گونه كه از ستم پر شده است و همو قائم مهدى است .[۶۳]

آنان با استناد به برخى از احاديث پدر امام كاظم عليه السلام در باره مهدى ، اين اظهار نظر را مطرح كردند. اين گروه ، اظهارات شگفتى در اين باره داشتند كه نوبختى آنها را نقل كرده است.[۶۴]داستان واقفيّه در درون شيعه، يك جريان جدّى بود كه به تدريج از ميان رفت.[۶۵]

پس از شهادت امام هادى عليه السلام گروهى به امامت فرزندش محمّد - كه پيش از آن در كودكى در گذشته بود - ، معتقد شدند و او را زنده دانستند،[۶۶]چنان كه پس از شهادت امام حسن عسكرى عليه السلام ، يكى از گروه هايى كه در ميان شيعه ظاهر شدند ، او را «حىّ لا يموت (زنده اى كه نمى ميرد)» دانستند كه غيبت كرده و «قائم» خواهد بود. آنان تفسيرهاى متفاوتى از اين موضوع داشتند.[۶۷]به گفته نوبختى، از ميان سيزده انشعابى كه پس از شهادت امام عسكرى عليه السلام در ميان شيعيان پديد آمد، گروه دوازدهم ، همان اماميّه هستند كه بر اساس نصوص قطعى شيعى ، امامت و مهدويت را در فرزند امام عسكرى عليه السلام باقى مى دانند.[۶۸]گروه ها و انشعاب هاى ديگر ، معمولاً فرقه هاى كوچك و غير قابل اعتنايى بودند كه هيچ گاه نمود بيرونى يا علمى پيدا نكرده اند.

۸ . جنبش سفيانى - مهدوى (۱۹۵ ق)

جنبش سفيانى ، از يك سو به دليل وجود ادّعاى مهدويت، مهدى گرايانه است و از سوى ديگر ، به دليل طرح مسئله سفيانى، نقشى مهم در مسائل روايى و جارى در ادبيّات مهدويت دارد. مفهوم سفيانى در كنار الفاظ : مهدى، عيسى و قحطانى، يكى از مفاهيم نسبتاً كليدى در اين مبحث است. گفته شده : جنبش سفيانى مربوط به على بن عبد اللَّه بن خالد بن يزيد بن معاويه بوده است كه به ابو العميطر سفيانى شهرت داشت. مادر وى نفيسه دختر عبيد اللَّه بن عبّاس بن على بن ابى طالب دانسته شده و او اظهار مى كرده كه من از دو شيخ صفّين يعنى على و معاويه هستم. وى در سال ۱۹۵ ق ، با ادّعاى آن كه مهدى منتظر است، مردم را به خلافت خود دعوت كرد.

مى توان گفت: اين مسئله بر اساس باورى بود كه در جريان سقوط امويان و روى كار آمدن عبّاسيان ، طرح شده بود و گفته مى شد كه مردى از سفيانى ها ظهور مى كند و دوباره دولت اموى را باز مى گرداند. در آن هنگام و به محض شورش وى، مأمون، حارث بن عيسى را مأمور جنگيدن با وى كرد. به نقل ابن عساكر،[۶۹]در حالى كه دمشق زير سلطه ابو العميطر بود، حارث ، بر صور غلبه كرد و منتظر ماند تا عبد اللَّه بن طاهر ، وارد دمشق شود. اندكى بعد، ابو العميطر در درگيرى اى كه ميان او و شمارى از قبايل عرب در منطقه شبعا از وادى تيم روى داد ، شكست خورد.[۷۰]

در جريان حمله عبد اللَّه بن على به دمشق، و در حالى كه شمارى از مردمان قنسرين و حمص و تدمر به فرماندهى ابو محمّد بن عبد اللَّه بن يزيد بن معاوية بن ابى سفيان گرد آمده بودند، اظهار مى شد كه اين ابو محمّد ، همان سفيانى است كه در احاديث آمده است.[۷۱]

در اين ماجرا و از نظر امويان و اهالى شام ، ظهور سفيانى به عنوان يك امر مثبت است، در حالى كه شيعيان و ديگران، نگاهى منفى به سفيانى دارند .

۹ . محمّد بن قاسم علوى (م ۲۱۹ ق)

علويان زيدى مذهب كه در ايران فعّاليت مى كردند، معمولاً مدّعى مهدويت نبودند. با اين حال ، نمونه هايى وجود دارند كه دست كم ، ديگران در باره آنان ادّعاى مهدويت كرده اند . يك نمونه ، مربوط به محمّد بن قاسم بن على بن عمر بن على بن حسين در سال ۲۱۹ ق است. وى كه گفته شده فردى عابد و زاهد و متّقى بود ، در كوفه مى زيست و وقتى در معرض تهديد معتصم قرار گرفت ، به خراسان گريخت و از شهرى به شهر ديگر رفت و در مرو و سرخس و طالقان و نسا ، رفت و آمد داشت.

در اين مدّت، شمار زيادى به امامت وى باور داشتند ، تا آن كه عبد اللَّه بن طاهر ، او را دستگير كرد و نزد معتصم فرستاد. وى را در باغى در سامرّا زندانى كردند و گفته شده كه با سم كشتند. مسعودى با اشاره به ارادت مردمانى از طالقان به وى مى گويد كه :

بسيارى از زيديه تا روزگار ما (سال ۳۳۲ ق) هنوز به امامت وى باور دارند . گويد :

و منهم خلق كثير يزعمون أنّ محمّداً لم يمت ، و أنّه حىّ يرزق ، و أنّه يخرج فيملأها عدلاً كما ملئت جوراً، و أنّه مهدى هذه الاُمة و أكثر هؤلاء بناحية الكوفة و جبال طبرستان و الديلم و كثير من كُوَر خراسان، و قول هؤلاء فى محمّد بن القاسم نحو قول رافضة الكيسانية فى محمّد بن الحنفية، و نحو من قول الواقفية فى موسى بن جعفر؛

عدّه زيادى از آنان بر اين باورند كه محمّد نمرده ، و همچنان زنده است و خروج خواهد كرد ، و زمين را پر از داد مى كند به همان سان كه از ستم پر شده باشد ، و او مهدى اين امت است . بيشتر اينان در اطراف كوفه و كوه هاى مازندران و ديلمان و در بسيارى از مناطق خراسان هستند . نظر اينان درباره محمّد بن قاسم همانند ديدگاه رافضيانِ كيسانى درباره محمّد بن حنفيه و همانند نظر واقفى ها درباره موسى بن جعفر است».[۷۲]

۱۰ . احمد بن معاويه اُموى (م ۲۸۸ ق)

بايد سرزمين مغرب را سرزمين ظهور مهديان قدرتمندى خواند كه دولت هاى بزرگى تشكيل داده اند. در اين باره و به طور معمول، ادّعاى مهدويت در مغرب دور را به اسماعيليان منسوب مى سازند، در حالى كه از نظر تاريخى، دست كم يك مورد ادّعاى مهدويت در اندلس پيش از ظهور عبيد اللَّه فاطمى وجود دارد.

در دوره خلافت عبد اللَّه بن محمّد بن عبد الرحمان اموى - كه ۲۵ سال طول كشيد - ، اندلس ، آشوب ها و فتنه هاى زيادى به خود ديد. در اين مدّت، همّت دولت اموى ، صرف سركوبى شورش هاى داخلى مى شد و اين ، ضعف و فتورى اساسى در دولت و سرزمين اندلس ايجاد كرد. در سال ۲۸۰ ق ، الفونسوى سوم پادشاه ليون (جليقيّه) توانست شهر سموره را از دست مسلمانان خارج كند و از آن پس ، از اين شهر به عنوان پايگاهى عليه مسلمانان - كه بربر بودند - ، استفاده كرد. به نوشته عنان،

چون فتنه شدّت گرفت و بر ساير نواحى گسترش يافت، در طليطله و طلبيره، احمد بن معاويه ، معروف به ابن القط ظهور كرد. احمد بن معاويه ، از اعقاب هشام بن عبد الرحمان بود. او در ميان بربرها به دعوت پرداخت و خود را مهدى خواند. احمد ، مردى دانا ، شعبده گر ، تيزهوش و با عزم و اراده بود. جماعت كثيرى از بربرها گرد او را گرفتند و او اعلام جهاد كرد و براى گشودن سموره لشكر در حركت آورد .

در نبردى كه ميان آنها صورت گرفت، ابتدا مسيحيان شكست خوردند؛ امّا با جدا شدن شمارى از ياران وى، در نبرد بعدى در سال ۲۸۸ ق، به رغم پايدارى او، وى كشته شد .[۷۳]

به طور قطع، حركت وى، همان طور كه شوقى ضيف يادآور شده، صبغه شيعى نداشته[۷۴]و نشانگر آن است كه باور مهدويت و ادّعاى آن، در عمق تسنّن اموى هم ريشه داشته است.

۱۱ . عبيد اللَّه مهدى (۲۹۶ ق)

اين ادّعا كه مهدى از مغرب اقصى ظهور خواهد كرد نه مكّه، حكايت از آن دارد كه در اين ديار، بارها و بارها كسانى به نام مهدى خروج كرده و برخى از آنان مانند عبيد اللَّه مهدى و ابن تومرت، دولت هاى بزرگى را بنياد نهاده اند. در اين باره ، حديثى نقل شده و بر اساس آن گفته شده است كه پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله وعده ظهور اين مهدى را از مغرب داده است.

عبيد اللَّه مهدى ، بنيان گذار دولت فاطمى، در سال ۲۹۶ ق توانست بخشى از مغرب را در شمال افريقا تصرّف كند . دولتِ ياد شده ، طىّ سه نسل از خلفاى فاطمى، بر بخش بزرگى از جهان اسلام تسلّط يافت و به عنوان مهم ترين رقيب عبّاسيان در آمد.

آنچه در عمل رخ داد ، اين بود كه اسماعيليان از زمان محمّد بن اسماعيل بن جعفر صادق به صورت پنهانى ، فعّاليت خويش را در عراق ، يمن و مغرب آغاز كردند. از نظر آنان ، پس از محمّد مكتوم، امامت به جعفر صدق (/ مصدق) و سپس به فرزندش محمّد حبيب و پس از او به عبيد اللَّه مهدى (نخستين خليفه فاطمى در مغرب) رسيده است.[۷۵]

اعتقاد اسماعيليان به نسلى از امامان مستور كه به عبيد اللَّه مهدى ختم شد، چندان بوده كه در وقت ظهور، آنان به سادگى توانستند دولت بزرگى را تشكيل دهند.

ابن خلدون مى گويد: شيعيان اين جماعت، در يمن تا حجاز و بحرين و خراسان و كوفه و بصره و طالقان پراكنده بودند؛ امّا محمّد حبيب در شهر سلميّه از منطقه حمص بود . عادت ايشان بر اين بود كه به «الرضا من آل محمّد» دعوت مى كردند. اين شيعيان، به زيارت قبر حسين عليه السلام رفته ، از آن جا به سلميّه مى رفتند تا امامان از نسل اسماعيل را زيارت كنند.

در يمن نيز شيعيان آنان وجود داشتند كه از آن جمله قوم بنى موسى بودند كه يكى از مردان آنان ، محمّد بن فضل از اهالى جند (از يمن) بود. اين شخص به زيارت محمّد حبيب آمد و رستم بن حسين بن حوشب ، وى را در بازگشت به يمن همراهى كرد. ابن حوشب كه كوفى بود، مأمور به دعوت بود و مهدى نيز در اين وقت ، خارج شده بود. ابن حوشب به يمن نزد بنى موسى رفت، دعوت را آشكار كرد و آنان را به «المهدى من آل محمّد» فرا خواند. بسيارى از مردم يمن از وى پيروى كردند. در اين وقت ، يكى از ياران ابن حوشب به نام ابو عبد اللَّه شيعى به مكّه رفت و از آن جا همراه حجّاج مغربى به كتامه رفته، با حمايت مردانى از آن نواحى به تدريج بر آن ديار غلبه كرد. وى توانست دولت اغالبه را شكست دهد و شهرى در كوه ايكجان به نام دار الهجره بنا كند.

با درگذشت محمّد حبيب، او به فرزندش عبيد اللَّه وصيت كرد و به او گفت: «أنت المهدى ؛ تو مهدى هستى». شيعيان مغرب با اين پيروزى ها به عبيد اللَّه پيغام داده ، او را به مغرب دعوت كردند و گفتند كه در انتظارش هستند. وى كه مكتفى عبّاسى در تعقيبش بود ، همراه فرزندش - كه بعدها ملقّب به قائم شد - ابتدا در لباس تاجران به مصر رفت و از آن جا به مغرب گريخت. پيروزى هاى مكرّر شيعيان اسماعيلى، سبب شكست كامل اغالبه و پيوستن قبايل مختلف به آنان شد. در اين وقت بود كه عبيد اللَّه شيعى به سجلماسه رسيد و ابو عبد اللَّه شيعى ، همه چيز را در اختيار او نهاد و در آن جا بود كه به سال ۲۹۶ ق با وى به عنوان «امام»[۷۶]و «المهدى أمير المؤمنين» بيعت شد.[۷۷]

به هر روى، عبيد اللَّه مهدى در جريان اين ظهور، به عنوان «مهدى» جلوه گر شد و مهم ترين شهرى كه تأسيس كرد، شهر مهديه بود كه به سال ۳۰۸- ۳۰۹ ق ، افتتاح شد. او وقتى بناى اين شهر را - كه در نهايت استحكام بود - تمام كرد ، گفت: «الآن آمنت على الفاطميّين ؛ اكنون بر فاطميان ايمن شدم».[۷۸]

نوشته اند كه مدّتى بعد ، وى ابو عبد اللَّه شيعى را كه زمينه پيروزى او را فراهم كرده بود ، كشت و اين هم به سبب اين بود كه از او دليل و نشانه مهدويتش را خواسته بود.[۷۹]از برادر ابو عبد اللَّه، با نام ابو العبّاس نقل شده كه گفته بود: «اين ، آن مهدى اى نيست كه ما مى خواستيم ؛ چرا كه مهدى با دليل ، تمام مى كند و نشانه هاى روشن مى آورد» . اين مسئله ، تأثير منفى در مردم گذاشت .

عبيد اللَّه مهدى كه تا سال ۳۲۲ ق زنده بود ، توانست اين دولت را چندان استوار كند كه نه تنها مصر ، بلكه بخش بزرگى از جهان اسلام را براى قريب دو قرن، در اختيار يك دولت شيعى قرار دهد. وى فرزندش را نيز ملقّب به قائم، يعنى لقب شيعى براى «مهدى» كرد و او نيز در استحكام اين دولت كوشيد.

پس از عبيد اللَّه مهدى (م ۳۲۲ ق)، فرزندش قائم (م ۳۳۴ ق)، آن گاه منصور (م ۳۴۱ ق) و پس از وى، معز فاطمى (م ۳۶۵ ق) به خلافت رسيدند. همين معز بود كه توانست مصر را تحت سلطه دولت فاطمى در آورد. بعدها در باره الحاكم بأمر اللَّه نيز ادّعاى مهدويت صورت گرفت و گفته شد :

انه حى لم يمت، و لايموت حتّى يملك جميع الأرض و يملأها عدلا، و انه المهدى المنتظر؛

او زنده است و نمرده و نمى ميرد تا فرمان رواى تمامى زمين شود و زمين را پر از داد كند . او همان مهدى منتظر است.[۸۰]

اصطلاح مهدى در ميان اين جماعت ، مسبوق به سابقه مهدى گرايى در ميان اسماعيليّه بود؛ امّا اين كه آنان به تفصيل از مفهوم «مهدى» يا «قائم» استفاده كرده باشند، نشان جدّى اى براى آن نيست. در واقع، از نظر آنان، مهدى - لقبى كه براى عبيد اللَّه به كار رفته - يا تعبير «العترة الهادية المهديّة» به اين معنا بود كه هدايتگرى از خاندان رسول، از حالت غير ظهور به حالت ظهور در آمده و فرزندش هم قائم و نوادگانش منصور و معز هستند. با اين حال، اين به معناى بى اهمّيتى لفظ «مهدى» نيست؛ بلكه بناى شهرى با عنوان مهديّه ، نشانگر اعتبارى است كه اين تعبير براى آنان داشته است. تعبير «العترة الهادية المهديّة» تعبيرى بود كه در نخستين خطبه فاطميان در تسلّط بر مصر به كار رفت ، چنان كه از آيه «أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِىَ الصَّلِحُونَ ؛ زمين را بندگان شايسته من به ارث خواهند برد»[۸۱]هم استفاده شد.[۸۲]

يكى از رخدادهاى جالب در جريان تسلّط فاطميان بر مغرب ، آن است كه ابو عبد اللَّه شيعى - كه نمايندگى فاطميان را در مغرب براى فراهم كردن مقدّمات اين دولت داشت - ، اندكى بعد به دست عبيد اللَّه مهدى كشته شد. مخالفان عبيد اللَّه، با استناد به مهدويت نوجوانى از كوه اوراس و گفتن اين كه او مهدى يا نبى است و وحى به وى مى رسد، چنين ادّعا كردند كه ابو عبد اللَّه نمرده و زنده است. آنان زنا را حلال كردند ، محارم را حلال شمردند و منطقه ميله را به تصرّف در آوردند. در اين وقت ، عبيد اللَّه مهدى ، سپاهى فرستاد و آنان را از ميان برد. آن نوجوان نيز كشته شد.[۸۳]اين هم نوعى طرح مهدى ، عليه مهدى بود كه البتّه به سرانجام نرسيد.

۱۲ . امام المهدى لدين اللَّه (م ۴۰۴ ق)

به طور معمول ، باور به مهدويت در ميان زيديان ، آن چنان كه به ادّعاى مهدويت منجر شود، اندك بوده است؛ امّا چنين نيست كه يمن زيدى نيز خالى از اين مسائل باشد.

حسين بن قاسم ، مشهور به امام المهدى لدين اللَّه، يكى از چهره هاى برجسته زيدى است كه در علم و زهد ، شهرتى به سزا يافت و پس از پدرش ، امارت منطقه وسيعى از الهان تا صعده و صنعا را به دست آورد. شهرت وى سبب شد تا گروهى از زيديّه به زنده بودن او و اين كه او همان مهدى اى است كه پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله به وى بشارت داده، معتقد شوند.

وى در سال ۴۰۲ ق ، توانست صنعا را به تصرّف در آورد و از مردم ، خمس دريافت كند. او همان جا سكّه به نام خود زد و پس از آن ، درگيرى هاى فراوانى با معارضان دولت خود داشت. وى در نهايت و در حالى كه هنوز بيست و اندى سال داشت ، در نبردى كه ميان او و بنو حماد رخ داد، به سال ۴۰۴ ق ، كشته شد و در بريده مدفون گشت. او بيش از ۷۳ اثر تأليفى از خود بر جاى گذاشت و پس از آن بود كه كسانى به زنده بودن و مهدويت وى معتقد شدند.

اين باور تا ديرزمانى ، ميان شمارى از شرفا و سادات ، پا بر جا بوده است. با اين حال، معارضه بر سر اين مسئله ، باقى بوده و اشعارى در اين باره بر جاى مانده است.[۸۴]

۱۳ . محمّد بن عبد اللَّه بن ادريس (ق ۵ ق)

او كه ملقّب به «عالى» است، يكى از اميران بنى حمود است كه در مالقه ، امارت داشتند. وى يكى از چهره هاى اديب و كريم اين خانواده بوده است. به تدريج ، منازعات درون خانواده ، سبب پناه بردن وى به كوه ها و سرانجام ، انقراض دولت آنان شد و باديس صنهاجى ، امير غرناطه ، بر مالقه تسلّط يافت. بنى حمود پراكنده شدند و شمارى به جزيره صقليه رفتند كه از آن جمله ، محمّد بن عبد اللَّه بن ادريس عالى بود. وى در آن جا مهدويت خود را شايع كرد و گفت كه او همان مهدى است كه نام خود و پدرش با پيامبر صلى اللَّه عليه و آله يكسان است امّا كارى از پيش نبرد.[۸۵]

۱۴ . بليا (م ۴۸۴ ق)

در جمادى الاُولى سال ۴۸۳ ق مردى به نام بليا در شهر بصره ظاهر شد كه دستى در نجوم داشت و شمار زيادى از اهالى اين شهر را گم راه كرده بود و تصوّر مى كرد كه مهدى است. وى جاهايى از بصره از جمله دار الكتب را - كه وقف مسلمانان بود و در اسلام ، نظير آن ديده نشده بود - آتش زد و بسيارى از چيزهاى ديگر را نابود كرد.[۸۶]

بليا به اطراف و جوانب نوشت كه: «مهدى موعود كه خلق را به حق دعوت مى نمايد، منم. اگر اطاعت و انقياد من نماييد ، از عذاب اخروى و ذلّت دنيوى، امن و خلاص خواهيد شد و اگر قدم از دايره اطاعت من - كه صاحب الزمانم - ، بيرون نهيد، يقين بدانيد كه در هر دو سرا به عذاب و وبال گرفتار مى گرديد. پس به خداى سبحانه و تعالى و به امام مهدى ايمان بياوريد» .

سلطان ملك شاه حكم كرد كه كلاه مسخرگان را بر سر بليا نهند و او را بر شتر سوار كنند و در تمام شهر بغداد بگردانند و بعد از آن به دار بكشند.[۸۷]

۱۵ . ابن تومرت (۴۸۵ - ۵۲۴ ق)

ابو عبد اللَّه محمّد بن عبد اللَّه بن تومرت ، متولّد در كوه سوس، همه آنچه را كه يك مدّعى مهدويت نياز دارد، داشت: اوّلاً از سادات حسنى بود، چنان كه نام خود و پدرش هم شبيه نام پيامبر صلى اللَّه عليه و آله بود. به علاوه قيام او در اوّلين سال هاى سده ششم هجرى بود.[۸۸]مورد اخير، هميشه امتيازى براى مدّعيان مهدويت بوده كه خود را مجدّد قرن نيز بشناسانند.

ابن تومرت براى تحصيل ، به شرق اسلامى آمد و در بازگشت، طلبه اى پرشور شده بود كه مرتّب امر به معروف و نهى از منكر مى كرد. در سال ۵۰۵ ق به مهديّه رفت و سپس از آن جا به ملاله عزيمت كرد. در اين شهر بود كه عبد المؤمن بن على را - كه يكى از ياران اصلى او و جانشين وى شد - ، ملاقات كرد. در آن جا به او گفت كه : مهدى است و در حديث است كه مردى از قيس - يعنى همين عبد المؤمن - او را يارى خواهد رساند.

سپس به مراكش رفت ؛ جايى كه يوسف بن على بن تاشفين حكمرانى داشت. وى به عنوان يك عالم، كارش امر به معروف و نهى از منكر و جلوگيرى از فساد و تباهى بود. كسانى او را به فتنه گرى سياسى متّهم كردند ؛ امّا به دليل تقدّس و زهد ، از فشار رهايى يافت .

ابن تومرت در سال ۵۱۴ ق به ميان قبيله هرغه - كه خود ، از آنان بود - رفت و همه به او پيوستند. وى ياران خود را «موحّدين» و مخالفين خويش را «مجسّمين» مى ناميد.[۸۹]همو امام على عليه السلام را مانند شيعيان اماميّه، معصوم مى دانست.[۹۰]گويا تا اين زمان يا سال ۵۱۵ ق ، مهدويت او آشكار نبوده؛ امّا در اين وقت ، ده نفر از جمله عبد المؤمن به وى گفته اند كه او يقيناً همان مهدى است كه پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله بشارت به ظهور او داده است.

به تدريج ، مردمان به وى پيوستند و وى با درايت و بعضاً كشتار شمارى از مردم آن نواحى ، آن شهر را به پايگاه خود تبديل كرد. وى در سال ۵۲۴ ق در گذشت و مهدويت را به عبد المؤمن بن على سپرد. همين شخص بود كه در سال ۵۴۲ ق مراكش را تصرّف كرد و دولت وى با نام «موحّدون» تا اسپانيا گسترش يافت و لقب امير المؤمنين به خود داد. وى در سال ۵۵۸ ق در گذشت. جانشين وى فرزندش ابو يوسف بود كه نبردهاى بسيارى با اروپاييان داشت و به سال ۵۸۰ ق در گذشت.[۹۱]

بجز اخبار سياسى و تاريخى، آثارى علمى هم از ابن تومرت و شاگردان وى بر جاى مانده كه ديدگاه هاى وى را - كه گفته مى شود نوعى نگاه اشعرى ، امّا متشيّع است - عرضه مى كند.[۹۲]

۱۶ . ابن الفرس (۵۶۵ - ۶۰۱ ق)

ابو القاسم عبد الرحيم بن ابراهيم خزرجى (ابن الفرس) دانشمندى معروف است. نوشته اند كه روزى در مجلس منصور موحّدى (ح ۵۸۰ - ۵۹۵ ق) نشسته بود و سخنى گفت كه از آن بوى مخالفت با دولت موحّدى مى آمد و نشان از تمايل وى به امامت داشت. اندكى بعد ترسيد و مدّتى مخفى شد. وقتى منصور موحّدى مُرد، ابن الفرس در ميان قبايل بربر در جنوب مراكش ، شروع به دعوت به خود كرد و مدّعى شد كه مهدى منتظر يا همان قحطانى است كه در حديث آمده و قبل از قيامت ، ظاهر مى شود . ناصر موحّدى به جنگ با وى پرداخت. مدّتى بعد در سال ۶۰۱ ق ، گروهى از اطرافيانش به او خيانت كردند و او را كشتند و سرش را به مراكش فرستادند.[۹۳]

۱۷ . ملك معز اسماعيل ايّوبى (م ۵۹۸ ق)

در اوايل عهد صلاح الدين (۵۶۹ ق) لشكر ايّوبى براى فتح يمن روانه شد. سرپرست اين فتح ، ملك معظّم توران شاه ، برادر بزرگ تر صلاح الدين بود كه متولّى حكومت يمن پس از فتح آن شد (۵۶۹ - ۵۷۷ ق). سپس برادر ديگر، سيف الإسلام طغتكين، جانشين او شد (۵۷۷ - ۵۹۳ ق) و بعد از مرگ او پسرش ملك معز اسماعيل ، جاى او را گرفت (۵۹۳ - ۵۹۸ ق) . حنبلى در شفاء القلوب (ص ۱۷۴) نوشته است:

وى ادّعا كرد كه اموى است و قصد خلافت كرد و لباس آن را - كه آستينى به طول نزديك به بيست ذراع داشت - در بر نمود و خود را مهدى خواند. عمويش، العادل، بدو پيام فرستاد و او را از آن كار نهى كرد و كردارش را ناپسند شمرد. و گفته اند كه وى ادّعاى پيامبرى نيز كرد.[۹۴]

۱۸ . محمود تارابى (م ۶۳۶ ق)

در عصر حضور مغولان و بيداد آنان و جهل و بى فرهنگى مردم ، در روستاى تاراب ، محمود تارابى - كه به زهد و عبادت مشهور بود - ادّعا كرد كه جنّيان با او سخن مى گويند و از امور غيبى به او خبر مى دهند. عوام الناس به او روى آوردند و هر كجا بيمارى بود ، به او مراجعه مى كرد. دانشمندى به نام شمس الدين محبوبى به او گفت : پدرم روايت كرده و در كتابى نوشته كه از تاراب بخارا ، صاحب دولتى ظاهر خواهد شد كه جهان را مستخلص مى كند و علامات اين سخن را نشان داده و آن آثار در تو پيداست. اين سخن ، اقبال به وى را گسترش داد و آثار فتنه و آشوب پديد آمد.[۹۵]حكومت و اشراف ، به مقابله با وى بر آمدند و او هم پيروان خود را تهييج كرد و به جنگ فرا خواند.[۹۶]

پس از پيروزى اوّليه، دستور غارت خانه اشراف را داد و هر آنچه بود ، برداشتند. مغولان آن نواحى ، با يكديگر متّحد شدند و بر او يورش بردند ؛ امّا از سپاه تارابى شكست خوردند.

وقتى لشكريان وى پيروزمندانه باز گشتند، اثرى از تارابى نديدند. از اين رو گفتند : خواجه غيبت كرده است و تا ظهور او ، دو برادر او ، محمّد و على ، قائم مقام او باشند.[۹۷]

اين ، اجمال نقلى از جوينى بود كه خود از حاميان مغولان است ، و ماهيت واقعه براى ما آشكار نيست .

۱۹ . قاضى شرف الدين ابراهيم (م ۶۶۳ ق)

قاضى شرف الدين ابراهيم ، سيّدى شيرازى بود كه مدّتى از وطن خود مهاجرت كرد و در خراسان اقامت گزيد. به علّت زهد و پرهيز و رياضاتى كه داشت ، گروهى دست ارادت به او دادند و از او كرامات بسيار نقل كردند. چون خواست از خراسان به شيراز آيد ، در راه ، آغاز به دعوت كرد و خلقى بدو گرويدند. وى معتقد بود كه خود مهدى آخر الزمان است و رجب سال ۶۶۳ ق با لشكرى به قصد تصرّف شيراز از حدود شبانكاره در حركت آمد و نزديك پل كوار با سپاه حكومت فارس رو به رو شدند. سپاه او «يا مهدى» گويان ، از يك سو و سپاه حكومتى از ديگر سو حمله كردند. لشكر او شكست خورد و سيّد نيز به قتل رسيد.[۹۸]

محمّد بن خاوند شاه مير خواند (م ۹۰۳ ق) در روضة الصفا مى نويسد:

از جمله بليّات كه در آن اوقات متوجّه ولايت فارس شد ، يكى خروج قاضى شرف الدين ابراهيم بود. قاضى القضاة قاضى شرف الدين ابراهيم از زمره سادات عظام ممالك فارس ، به كمال زهد و طاعت و وفور كرم و عبادت ، اتّصاف داشت، و مدّتى در خراسان رحل اقامت انداخته به زهد و رياضت، خلق را در قيد اراده خود آورد و مريدان از وى كرامات و خوارق عادات نقل مى كردند... وى چنان مى پنداشت كه مهدى آخر الزمان ، اوست.[۹۹]

۲۰ . موساى كُرد (م ۷۰۷ ق)

دوره ايلخانان به نسبت، از دوره هاى پُرمهدى در ايران بزرگ است. در سال ۷۰۷ ق، شخصى به نام موسى از كوه هاى كردستان قيام كرد و اساس دعوى مهديگرى نهاد، و تا سى هزار نفر از اكراد ، گرد او جمع شدند و دعوى او را قبول كردند. برخى از امراى مغول كه مقيم آن حوالى بودند ، چون از حال او آگاه شدند، به مقابله با او پرداختند و او و جمعى از هوادارانش را كشتند.[۱۰۰]

۲۱ . مَهدى نُصيرى (م ۷۱۷ ق)

منطقه لاذقيّه ، از مناطقى است كه نُصيرى ها از ديرباز و تا به امروز در آن جا سكونت داشته اند. منابع، از ظهور شخصى در آن ناحيه با ادّعاى مهدويت ياد كرده اند. به گفته اين منابع، وى يك بار خود را محمّد بن حسن منتظر و بار ديگر على بن ابى طالب و بار ديگر ، محمّد مصطفى ناميده و امّت را كافر خوانده است. اينها مطالبى است كه تواريخ مملوكى كه دشمن آنان هستند ، به قلم آورده اند. در اين منابع آمده است: سه هزار نفر وى را حمايت كردند و در نبردى كه ميان او و سربازان حكومت در گرفت ، حدود صد و بيست نفر از نصيرى ها كشته شدند.[۱۰۱]

۲۲ . تيمورتاش بن چوپان (م ۷۲۲ ق)

سال ۷۲۲ ق ، يكى از وابستگان به سلطنت آل چوپان(سلاطين آسياى صغير) به نام تيمورتاش پسر امير چوپان ، چون در ممالك روم ، مخالفان را برانداخت ، دچار نخوتى شد و با اغواى جمعى ، سكّه و خطبه به نام خود ساخت و خود را مهدى آخر الزمان خواند . همچنين ايلچيان را به ممالك مصر و شام فرستاده ، استمداد نمود كه لشكر كشيده ، عراقين و خراسانات را مسخّر گرداند. امير چوپان از اين حال آگاهى يافت و حكايت پيش سلطان روم بُرد و براى مقابله با تيمورتاش درخواست اعزام سپاه كرد و گفت : اگر پيش آيد ، او را بسته پيش سلطان آورم و اگر تمرّد نمايد ، سرش بياورم. سلطان نيز لشكرى فرستاد. تيمورتاش وقتى از اين لشكركشى آگاه شد ، پيش پدر آمد و عذرخواهى نمود. امير چوپان دستور داد او را به بند كشند.[۱۰۲]صفدرى نيز شرح حال مفصّل وى را آورده و از ادّعاى مهدويت وى همزمان با الواطى و مشروبخوارى او سخن گفته است.[۱۰۳]

۲۳ . احمد بن ابراهيم (اوايل ق ۸ ق)

ابن تيميّه مى گويد:

در روزگارمان، تعدادى از مشايخ را مى شناسم كه زاهد و عابدند و هر كدام بر اين باورند كه مهدى هستند و بسا كه بارها كسانى آنان را مهدى خطاب كرده اند، در حالى كه اين شيطان است كه آنان را بدين نام مى خواند، هرچند آنان بر اين باورند كه خدا آنان را به اين عنوان مخاطب ساخته است. نام يكى از آنان ، احمد بن ابراهيم است. به او گفته مى شود: احمد و محمّد در واقع يك اسم است، و ابراهيم خليل هم كه جدّ رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله بوده است. بنا بر اين ، نام پدر تو ابراهيم است و بدين ترتيب ، نام تو (احمد) ، نام او (رسول) و نام پدر تو (ابراهيم) ، نام پدر اوست![۱۰۴]

و بدين ترتيب ، مهدويت او ثابت گرديده است .

۲۴ . فضل اللَّه حروفى (م ۷۹۶ ق)

فضل اللَّه حروفى در اصل، از مردمان استرآباد بود و سال ها در اصفهان زيست . او از آن جا به مكّه رفت و باز گشت و در سال ۷۷۸ ق، در اين شهر ادّعاى مهدويت كرد.

اثبات مهدى بودن وى با خواب و اين كه اين ادّعا در خواب ، مورد تأييد على عليه السلام هم قرار گرفته، در «نوم نامه» وى آمده است:

در اوايل جمادى الاُولى سنه ست و ثمانين و سبعمائه ديدم در ذى حجّه كه جامه من سپيد و پاك، به غايت شسته بودند و بينداخته و من دانستم كه جامه من است و مى دانستم كه جامه مهدى است ، يعنى مى دانستم كه منم.[۱۰۵]

اين باور در باره وى، پس از مرگ او، در ميان يارانش شكل هاى افراطى ترى به خود گرفت. ادّعاى عيسى بودن فضل و اين كه «جز عيسى ، مهدى ديگرى نيست» از باورهايى است كه در ميان حروفيان نسبت به فضل اللَّه مطرح شد ؛ امّا به هر حال، نام مهدى براى وى ماند و حروفيان از شيعيان انتقاد كردند كه چرا مهدويت او را انكار مى كنند ، با اين ادّعا كه:

تشبيه به عيساى مسيح، براى آن است كه وقتى مُرد، چگونه مهدى خواهد بود ؛ زيرا مهدى بايد باشد و دنيا را از عدل و داد پر كند؟! امّا وقتى مثل عيسى باشد، مى توان ادّعا كرد كه «اندوهگين مباشيد؛ زيرا همچنان كه عيسى مسيح رفت و دوباره خواهد آمد، من نيز باز خواهم گشت».[۱۰۶]

در بيشتر اين موارد ، اين شبهه هست كه از تعابيرى چون مهدى و عيسى، نوعى برداشت ادبى شده باشد.

۲۵ . سيّد محمّد فلاح مشعشى (م ۸۶۶ ق)

يكى از بزرگ ترين جريان هاى مهدى گرايانه در ميان شيعه امامى كه البتّه تا حدود زيادى رنگ سنّى هم به خود گرفت، ظهور سيّد محمّد فلاح و ديگرى سيّد محمّد نوربخش (م ۸۷۰ق) است كه هر دو از شاگردان ابن فهد حلّى (م ۸۴۱ق) ، عالم برجسته شيعه و مؤلّف آثار فقهى و دعايى ، بودند. يكى از آنان ، بانى سلسله «مشعشعيّه» در خوزستان و جنوب عراق و ديگرى ، بانى نحله «نوربخشيّه» در ايران و هند شد. ادّعاى مهدويت در باره هر دو مطرح شده و اطّلاعات فراوانى نيز در منابع تاريخى به دست آمده است.

در باره زندگى نامه و آثار و آراى اين دو، كتاب ها و مقالات فراوانى نوشته شده است. آنچه در اين جا براى ما اهمّيت دارد، ادّعاهاى مهدويت است كه در باره آنها گهگاه ترديد شده، يا دست كم ، در مفهوم مهدى و انطباق آن با اصطلاح رسمى آن ، تفاسير متفاوتى ارائه شده، و يا طرح نيابت و باب مهدى، به خود مهدويت تأويل گرديده ، امّا به هر روى ، در حوزه مهدويت گرايى است.

سيّد محمّد فلاح ، شاگرد و پسرخوانده احمد بن فهد حلّى ، نظريّه باب و حجاب بودن خود نسبت به مهدى را مطرح كرد. وى كه از سادات موسوى بود، پس از ظهور و طىّ يك سلسله اقدامات نظامى و سياسى ، بر تمام خوزستان و هويزه و دزفول تسلّط يافت. روملو در دوره صفوى در باره او مى نويسد:

از جمله تلامذه شيخ احمد بن فهد بود كه وى مى گفت: من پيشرو امام محمّد مهدى - صلوات اللَّه و سلامه عليه و آله - هستم و امام در اين چند روز ، ظهور مى كند ... . شيخ احمد بن فهد ، كتابى در علوم غريبه جمع كرده بود و سيّد ، آن را به دست آورده بود. بنا بر اين، امور غريبه از وى به ظهور مى رسيد ، چون شمشير بر شكم نهادن و آن را خم كردن. بنا بر اين، اجلاف عرب ، مريد او شدند.[۱۰۷]

او دعوت مهديانه خود را در واسط و عماره در حوالى سال ۸۴۰ ق آغاز كرد و گفت كه به زودى ، تمام دنيا را تصرّف خواهد كرد . از آن جايى كه وى شاگرد ابن فهد حلّى بود، استاد ، او را تكذيب نمود و حتّى فرمان به قتلش داد و اين خبر را به اطراف اعلام كرد. از قول برخى از احفاد او - كه بعدها در صدد تطهير جدّ خود برآمده اند - نقل شده كه آنها ادّعاى مهدويت او را انكار مى كردند و آنچه را در تاريخ غياثى آمده ، به دليل سنّى بودن او قابل قبول نمى دانستند.[۱۰۸]البتّه در باره سال ظهوروى يا به عبارتى ، ادّعاى مهدويتش ، اختلاف نظرهايى بين ۸۲۸ تا ۸۴۰ و ۸۴۴ ق هست.[۱۰۹]

پسر وى مولى على هم كه در زمان اخير ، پدر بر وى تسلّط يافته بود، مدّعى شد كه روح مطهّر امام على عليه السلام در وى حلول كرده و الحال ، امامِ زنده است! براى همين ، به عراق عرب تافت و مشاهد مقدّسه را غارت كرد و در آن عتبات ، نهايت بى ادبى را به جاى آورد.[۱۱۰]

كلام المهدى بربافته هاى سيّد محمّد فلاح در سال ۸۶۵ ق است كه به صورتى نامنظّم در باره ادّعاهاى خود و ديدگاهايش ، مطالب مفصّلى را بيان كرده است. اين اثر - كه به صورت مخطوط مانده - ، يكى از بهترين نمونه هاى تبديل شدن يك مهدى به يك شبه پيامبر با كتاب مقدّس جديد است كه بعدها در باره باب هم محقّق شد. اين قبيل جريان ها، وقتى از بدنه امّت جدا مى شوند ، نياز به متن مقدّس جديد دارند، چنان كه همين تجربه در باره گروه هاى غالى ديگر در ايران نيز تكرار شده است.

۲۶ . سيّد محمّد نوربخش (م ۸۶۹ ق)

محمّد بن عبد اللَّه نوربخش در اصل ، قائنى و از پدرى سيّد و مادرى ترك است كه مى گويند : همراه سيّد محمّد فلاح ، شاگردى ابن فهد حلّى را داشت. در اين باره ترديدهايى وجود دارد، امّا ادّعاى مهدويت، آن چنان كه بعدها گفت، از همان آغاز از سوى پدرش براى وى مطرح شد. وى بعدها در بازگشت به خراسان، ادّعاى مهدويت خويش را علنى كرد و توانست در آن نواحى و كشمير، يارانى را گرد آورد كه در منطقه اخير، حتّى تا امروز ، عدّه اى بر باور نوربخشى هستند.

نوربخش با ادّعاى مهدويت، در صدد گرفتن حكومت بود و مشاركت يا اتّهام مشاركت وى در ترور شاهرخ تيمورى - كه منجر به دست برداشتن ادّعاى وى از مهدويت شد - ، در همين خصوص بوده است. يكى از فرزندان وى ، رساله اى از او به دوغلات نشان داده كه نوربخش در آن نوشته بود :

سلاطين و امرا و جهّال ايشان گمان مى برند كه سلطنت صورى با طهارت و تقوا جمع نمى شود و اين ، غلط محض است ؛ زيرا كه از اعاظم انبيا و رسل با وجود نبوّت سلطنت كرده اند و در آن امر مساعى مجهوده به تقديم رسانيده ، مثل يوسف و موسى و داوود و حضرت رسالت پناه .[۱۱۱]

اين نگاه ، نشان مى دهد كه نوعى سلطنت دينى مدّ نظر وى بوده است. اين ، همان چيزى بود كه سيّد محمّد فلاح و بعدها صفويان هم مدّ نظرشان بود. وى در جاى ديگرى هم اركان امامت را عبارت از : علم، ولايت، سيادت و مملكت مى داند و معتقد است كه براى امامان پيش از مهدى، البتّه بجز على عليه السلام ، فقط سه مورد اوّل بوده و تنها براى مهدى است كه همانند امام على عليه السلام ، كامل الأركان تحقّق خواهد يافت؛ يعنى سلطنت خواهد داشت.[۱۱۲]

نكته جالب ، آن است كه وى حديثى از ابن عبّاس نقل مى كند كه گفته است: «يكون اُمّه من بنات ملوك الترك؛ مادر او (مهدى) ، از نسل پادشاهان ترك است». سپس از محيى الدين عربى نقل مى كند كه گفته است: «خاتم الولاية المطلقة من العرب العجمة» ، بدين معنا كه يكى از والدين او عجم است. غير عرب هم كه عجم است، شامل ترك و فارس و ... مى شود.[۱۱۳]

نوربخش كه در طريقت كبرويّه وارد شده بود، در سال ۸۲۶ ق با حمايت شيخ خود ، خواجه اسحاق ، مدّعى مهدويت شد و حتّى قيام كرد. اين در پى خوابى بود كه خواجه اسحاق ، شيخ اين طريقت ديده و آن را تعبير به مهدى بودن نوربخش كرده بود. آن زمان وى در ختّلان بود و با طرح اين مسئله ، غوغايى به راه افتاد و منجر به مداخله حكومت تيمورى به اميرى شاهرخ شد كه طىّ آن ، حكم قتل خواجه اسحاق صادر گرديد و نوربخش، بخشيده شد. سيّد محمّد ، خود ، نوشته است كه شيخ او به وى گفت: «بر من كشف شده كه تو مهدى موعود در آخر الزمان هستى» و با من بيعت كرد.[۱۱۴]نوربخش در جايى هم نوشته كه پيش از آن ، خواجه نصير الدين طوسى، ظهور او را در سال ۸۲۶ ق ، پيش بينى كرده است،[۱۱۵]چنان كه از قول سعد الدين حموى جوينى (م ۶۴۹ق) هم پيش بينى ظهور خود به عنوان مهدى را نقل كرده است.[۱۱۶]وى در جاى ديگر نيز نوشته است:

هنگامى كه - إن شاءاللَّه - عمر من به هشتاد سال هجرى شمسى برسد، حكومت براى من ميسّر خواهد شد ؛ چرا كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرموده است: «مدّت پادشاهى او (مهدى) هفت يا هشت يا نه سال خواهد بود و گفته او صدق است». اگر قبل از رسيدن من به هشتاد سالگى ، بخشى از حكومت در اختيارم قرار گيرد، ممكن است؛ امّا كمال تسلّط و حكومت بر كل ، متوقّف بر آن است كه هشتاد سال شمسى از عمرم سپرى شده باشد.[۱۱۷]

رسالة الهدى در اثبات ادّعاهاى مهدويت وى ، به قدرى جالب و محلّ توجّه است كه مى توان بر اساس آن، نوع استدلال هايى را كه در آن وقت براى اثبات چنين امورى رايج بوده ، دريافت. استفاده از پيشگويىِ برخى از افراد، مسائل نجومى، احاديث، و نيز تأييداتى كه از سوى شمارى از عرفاى وقت بوده ، از آن جمله است. براى نمونه ، دو عبارت را مى آوريم:

در سفر بودم ، به يكى از ابدال به نام محمود انجوانى (انجدانى) در روستاى وسمه در منطقه فراهان در عراق عجم رسيدم . به من از آنچه در سفر بر من گذشته بود ، خبرى صحيح داد. پس به حاضران گفت: اين مرد را عزيز بداريد! او فرزند امام محمّد مهدى عليه السلام است.[۱۱۸]

واصل جلالى ابو يزيد خلخالى - سلّمه اللَّه - گفت: در عوالم معنوى ، مقام تو را بالاتر از مقام كمل ، بلكه صد درجه بالاتر ديدم ، چنان كه بين هر درجه تا درجه بعدى ، مسافت هزار سال بود.[۱۱۹]

اينها ادّعاهايى است كه ديگران در باره وى كرده اند. پس از آن ، او به نقل آنچه خود يافته ، مى پردازد و نمونه هايى را بيان مى كند و سپس از الدلالات السماويّة در اين باره مى گويد:

سپس مى گويد : آنچه از دلايل نقلى و كشفى گفتم ، همه در حياتم بوده و سپس نقلى از ابن عربى كه : خاتم الأوليا، كسى است كه حقايق را از وراء الجدار هم مى فهمد و نوربخش مى گويد: من هم چنين هستم.[۱۲۰]

جالب است بدانيم كه او بر اساس روايت منسوب كه در آن آمده است كه: «لكلّ اُمّة دولة و دولتنا فى آخر الزمان» و بعدها صفويان از آن استفاده زيادى كردند، تلاش هاى خود را به آن معطوف مى كند.[۱۲۱]

گفتنى است كه مركز فعّاليت نوربخش، بجز خراسان و ماوراء النهر - كه در دوران نخست فعّاليت اوست - ، در دوره ميانى، در گيلان و در اين اواخر براى نزديك به دو دهه، در سولقان در نزديكى رى بود كه همان جا نيز در گذشت و مدفون شد. او در تمام اين سال ها و تا زمان مرگش (۸۶۹ ق) همچنان ادّعاى مهدويت داشت .

۲۷ . شيخ شمس الدين فريانى

ابن عماد حنبلى نوشته است:

در اين سال، شيخ شمس الدين محمّد بن احمد فريانى (/ غريانى) منسوب به فريان (نزديك سقافس) به سمت كوه هاى حُميده، در ارض مقدّسه رفت. اين كوه هاى بلند، معمولاً يك راه ورود دارند و در آن بالا، منطقه اى مزروعى با چشمه هاى فراوان است و مردمانى در نهايت مكنت و قدرت زندگى مى كنند و كسى كه به آنان پناه بَرَد ، امن است، حتّى اگر سلطان يا ديگرى با او در نبرد باشد. شمس الدين نزد آنان فرود آمد و ادّعاى مهدويت كرد و گفته شده كه ادّعا كرد قحطانى است (همان كسى كه در روايت بخارى آمده كه: «لاتَقوم السَّاعة حتّى يخرج رَجلٌ مِن قَحطان يَسوقُ النَّاس بعصاه ؛ قيامت بر پا نمى شود تا اين كه مردى از قحطان كه مردم را با عصايش رهبرى مى كند خروج نمايد .»[۱۲۲]وى از اخبار و تاريخ گذشته ، فراوان مى دانست و مدّعى معرفت حديث نبوى بود و مذهب مالكى را كنار گذاشته ، شافعى شد. وى زمانى هم قاضى نابلس بود تا آن كه ظاهر شد از وى آنچه ظاهر شد.[۱۲۳]

در بدائع الزهور در باره وى آمده است:

در اين سال ، خبرى از نابلس رسيد كه شخصى با نام محمّد بن احمد غريانى ، مدّعى مهدويت شده، بر عقل مردم ، چيرگى يافته و شمار فراوانى را جذب كرده و نابلس را فاسد ساخته است. وى مردى صاحب حيلت و خدعه و اصلش مغربى بوده، از قاهره به نابلس آمده و قاضى شهر شده، و با مردم در آميخته، و ادّعاى شرافت (سيادت) كرده، دوباره به مصر رفته ، از آن جا عازم حلب شده و بار ديگر به نابلس آمده، ادّعاى مهدويت كرد و وقايعى صورت گرفت. وقتى خبر وى به سلطان رسيد، دنبال وى فرستادند ، كه گريخت تا آن كه ملك ظاهر جقمق در گذشت. وى به نابلس باز گشت و همان جا مُرد. ادّعاى عجيب و شگفتى داشت و تصوّرش بر اين بود كه «إنّه يظهر شأنه كالمهدى»؛ امّا كارش به جايى نرسيد.[۱۲۴]

۲۸ . ملّا عرشى كاشانى (م ۸۸۰ ق)

يكى از مدّعيان مهدويت، ملّا عرشى كاشانى ، مقيم در اصفهان بوده است كه در سال ۸۵۰ ق ادّعاى مهدويت، و كم كم ادّعاى نبوّت كرد. وى در سال ۸۸۰ ق كشته شد. تأليفاتى به نام بيان الحق به زبان فارسى دارد. در بعضى از مجاميع قلمى نوشته اند كه جسد او را پس از كشتن ، سوزانيدند.[۱۲۵]

۲۹ . ميرزا ملّا جان بلخى (۸۹۰ ق)

ميرزا ملّا جان بلخى از اكابر علماى بلخ، در سال ۸۹۰ ق ادّعاى مهدويت كرد و كشته شد . ديوان شعر ، تفسير و كتابى در فضائل اهل بيت عليهم السلام دارد.[۱۲۶]

۳۰ . شيخ عبد القدير بخارايى (۹۰۰ ق)

شيخ عبد القدير بخارايى ، در سال ۹۰۰ ق در بخارا ادّعاى مهدويت نمود. تأليفى هم دارد. امير بخارا او را به قتل رساند.[۱۲۷]

۳۱ . سيّد محمّد جونپورى (۸۴۷ - ۹۱۰ ق)

يكى از مشهورترين جنبش هاى مهدى گرايانه سنّى در هند ، متعلّق به محمّد جونپورى است كه پيروان وى تا به امروز نيز در هند زندگى مى كنند. در باره اين گروه، آثارى از قديم و جديد نوشته شده است كه از آن جمله يك رساله فارسى است كه با عنوان عقايد مهدويان در دفاع از مهدويت وى در برابر مخالفان نوشته است.

سيّد محمّد جونپورى ، در سفر به حج در سال ۹۰۱ ق (۱۴۹۵ م) جمله «من اتبعنى فهو مؤمن ؛ هر كه از من پيروى كند ، او مؤمن است» بر زبان راند و در ۹۰۳ق (۱۴۹۸م) ادّعاى مهدويت خود را كامل ساخت . او تحت پيگرد قرار گرفت و به قندهار و فراه گريخت و در آن جا در گذشت. پيروانش پس از مرگ او نيز در هند نفوذ داشته اند. يكى از ايشان ، امير اللَّه داد بن جنيد است كه وى را خليفه ششم مهدويان مى خوانند.[۱۲۸]

در گزارش هايى آمده است كه : جونپورى ، آخر عمر ، ترك ادّعاى مهدويت نموده و در سرهند ، گوشه عزلت گزيده ، به طريق ساير مشايخ ، سلوك مى كرد.[۱۲۹]ديگرى است گفته است كه : در زمان رحلت حضرت مى رسيد محمّد جونپورى در فراه حاضر بودم كه از دعوى مهدويت ابا آورد و فرمود كه : من مهدى موعود نيستم ، و اللَّه أعلم !».[۱۳۰]

با اين حال، طريقه مهدويّه در هند به نام جونپورى تا به امروز باقى مانده و خلفاى بعدىِ وى يكسره و به ترتيب ، جاى او نشستند.

عبد العليم بستوى نوشته است:

ما در باره مهدى هاى مغرب و سودان فراوان مى دانيم؛ امّا شرق هم خالى از مهدويت نيست. يكى از آنها ، فرقه مهدويّه است. اين فرقه در شهر جونپور توسّط محمّد بن يوسف جونپورى تأسيس شد. ابو رجاء شاه جهانپورى نوشته است كه او مردم را از دادن نسبت مهدويت به خود باز نداشت.

نويسنده كنز العمّال ، رساله اى با عنوان «الردّ على من حكم و قضى أنّ المهدى قد جاء و مضى» نوشته و گفته است كه طرفداران وى ، ديگران را كافر مى دانند. وى در كتاب البرهان فى علامات مهدى آخر الزمان هم اشاراتى به وى دارد و مى گويد : در بطلان عقايد آنان ، همين كافى كه قتل علما را جايز مى شمرند.

برزنجى هم نوشته است:

بسيارى از كسانى كه از علما و صلحا از هند مى آيند ، اظهار مى دارند كه اين جماعت همين باور را دارند و به قتاليّه معروف اند.[۱۳۱]

۳۲ . مهدى كره ابرقوهى (م ۹۱۰ ق)

يكى از دولت مردان آق قويونلوها به نام محمّد كره ابرقوهى در حوالى سال ۹۱۰ ق ، هواى تسلّط بر ابرقو و يزد را داشت. او نيروهايى را فراهم آورد و يزد و استخر را در اختيار گرفت. زمانى كه شاه اسماعيل به شيراز مى رفت، هدايا و ايلچيانى براى شاه فرستاد و دم از پيشوايى و مقتدايى زد. وى گاهى خيال ولايت مى نمود و گاه ، ابواب مهدويت بر چهره احوال مى گشود.[۱۳۲]شورش وى ، عاقبت توسّط نيروهاى قزلباش سركوب شد و خود وى در اصفهان همراه شمارى از يارانش سوزانده شد.[۱۳۳]

۳۳ . مردى شرقى (م ۹۲۸ ق)

مردى كه اصل وى شرقى بود و گفته مى شد : مدّتى هم در مكّه بوده، به قاهره آمد و گفت كه مهدى است. به ملك الاُمرا گفت: «أنا المهدى». قاضى شهاب الدين احمد بن شيرين در آن جا بود. چند پرسش علمى از وى كرد كه پاسخى نداد. ظاهر وى ، مرد پير كوتاه قدّى را نشان مى داد كه چيزى از علائم مهدى در او نبود. وقتى با ملك الاُمرا به تندى سخن گفت، دستور دستگيرى وى را دادند و او را روانه مارستان[۱۳۴]كردند تا در كنار ديوانگان باشد. سر او را لخت كرده، غل و زنجيرش كردند. وقتى خبر به شيخ ابراهيم و شيخ حسن عثمانى رسيد، نزد ملك الاُمرا آمده، وساطت او را كردند. او هم حكم به رهايى وى از مارستان كرد. اين مرد نزد عثمانى ها بسيار بزرگ بود و كنار وى پنجاه نفرى از جماعت عجم در خدمتش بودند. وقتى از مارستان در مى آمد ، همه مردم براى ديدن مهدى ، اجتماع كرده بودند. روز محشرى بود. ملك الاُمرا پشيمان شد و دستور دستگيرى او و حبسش را در بيت والى داد كه باز شفاعت كردند و آزادش نمودند.[۱۳۵]

۳۴ . شاه طهماسب (م ۹۶۲ ق)

رساله اى با عنوان مبشّره شاهيّه در سال ۹۵۰ ق نوشته شد كه ضمن آن ، ادّعا شده بود سيزده سال بعد ، مهدى ظهور خواهد كرد. البتّه روشن نيست چه ارتباطى بين محتواى اين رساله با ادّعاى جماعتى از قزلباشان در باره ادّعاى مهدويت طهماسب در سال ۹۶۲ ق داشته است . هر چه هست ، طهماسب روى خوش به اين ادّعاها نشان نداد و سخت با آنها برخورد كرد.

حسينى استرآبادى در تاريخ سلطانى مى گويد:

گويند : در اين سال ، جمعى از قلندران بداعتقاد به هم رسيده، نوّاب خاقان جنّت مكان را به حضرت صاحب العصر و الزمان مخاطب كردند و «امام عصر» مى خواندند. نوّاب خاقان ، ايشان را طلب كرده ، سؤال فرمودند. همگى اظهار عقيدت و اخلاص نمودند و اسناد مهدويت به آن حضرت دادند و سر ارادت بر خاك قدم او گذاشتند. نوّاب خاقان به دلايل عقلى و برهان نقلى ، خاطرنشان نتوانست نمود و از اين عقيده فاسد ، باز نگشتند. بالأخره سر ايشان را به تخماق خرد كردند.[۱۳۶]

همين خبر در تاريخ جهان آراى عبّاسى به اين شرح آمده است:

جمعى از قلندران اسناد مهدويت به آن حضرت نموده ، در اين امر اصرار داشتند و بالأخره به سياست رسيدند.[۱۳۷]

۳۵ . ملّا هدايت آرندى شافعى

ملّا هدايت آرندى - كه از اهالى روستاى آرند كهكيلويه بود - ، نزد شيخ حبيب اللَّه بصرى درس خواند. او كه به سبب رياضت هاى سخت، توانايى انجام دادن كارهاى خارق العاده پيدا كرده بود، پس از بازگشت به دهدشت ، ارادتمندانى پيدا كرد و جمعى از مردم ، كارهاى خارق العاده او را مكاشفه و كرامات تصوّر نمودند و فريفته وى شدند و رفته رفته ، آوازه او در اطراف گسترده شد. اهالى دهدشت و شهرهاى اطراف آن - كه در آن وقت ، همگى سنّى و شافعى مذهب بودند - نذورات به خدمتش مى آوردند و معبدى برايش در بالاى كوه ساختند كه به چلّه نشينى در آن مى پرداخت. در اربعين آخر مدّعى شد كه مهدى موعود است. خبر به حاكم كهكيلويه رسيد. حاكم ، دستور جلبش را صادر كرد. او و مريدانش را نزد حاكم آوردند. حاكم دستور داد ملّا را با اصحاب بر گاوها سوار كردند و در محلّات دهدشت چرخاندند و به قتل رسانيدند.[۱۳۸]

۳۶ . شمارى از سادات گيلان

در تاريخ منتظم ناصرى آمده است:

در اين سال، شاه عبّاس ، جشن نوروز را در اشرف مازندران بگرفت و تا ابتداى گرمى هوا در اين ولايت بود. آن وقت ، روانه اصفهان گرديد و حكومت خراسان را به قرچغاى خان داد و حكومت تبريز را مجدّدا به شاه بنده خان ، ولد پير بوداق خان پرناك ، تفويض كرد. هم در اين سال ، شاه عبّاس حكم نمود آب رود كارون (كرن) را به جانب اصفهان جارى سازند و به تهيّه اين كار پرداختند و ايلچيان اطراف را با هدايا مرخّص فرمود و قصبه دورق از اجزاى حويزه به تصرّف حاكم فارس در آمد و ارامنه و گرجيّه - كه در مازندران سكنا داشتند - ، مذهب اسلام اختيار كردند و چند نفر از سادات در گيلان ، ادّعاى مهدويت كرده، چون كذب ايشان ثابت بود ، تنبيه شدند.[۱۳۹]

۳۷ . بايزيد انصارى (۹۳۱ - ۹۸۰ ق)

بايزيد (/ بازيد) انصارى، معروف به پير روشان (روشن)، فرزند قاضى عبد اللَّه فرزند شيخ محمّد، جالندهر (پنجاب)، عارف و نويسنده افغانى تبار شبه قاره و پايه گذار گروه روشنيان است. از حدود شانزده سالگى در برخى سفرهاى تجارتى پدرش همراه او بود و در يكى از همين سفرها با سليمان ملحد (اسماعيلى) ديدار كرد . تأثير اين ديدار و نشانه هايى از برخى احكام مذهبى اسماعيلى، مانند تأكيد بر پير كامل و استفاده از تأويل در تشريح اصول پنجگانه ايمان و دستورها و مراسم تزكيه را مى توان در تعاليم بعدى بايزيد مشاهده كرد. وى در اوايل حياتش با معلّمان جوكى هندو نيز معاشرت داشت و بايد اصول حلول روح را از آنها فرا گرفته باشد. او رفته رفته خود را پير كامل دانست و مدّعى مكاشفاتى شد و ادّعا كرد كه در خواب ، خضر عليه السلام را ديدار كرده و از دست او آب حيات نوشيده است. سرانجام ، مدّعى مهدويت شد و تعاليم خود را تدوين كرد و از سوى پيروانش «پير روشن» و از سوى مخالفانش «پير تاريك» لقب گرفت.[۱۴۰]

۳۸ . مهدى صوفى (۹۶۷ - ۱۰۲۲ ق)

احمد بن عبد اللَّه سجلماسى ، معروف به ابن محلى ، صوفىِ شورشى اى بود كه مدّعى شد همان مهدى منتظر است. او در حوالى ۹۸۰ ق براى تحصيل به فاس رفت و مدّتى طولانى در آن جا ماند . سپس به حج رفت و به تدريج به جنوب مغرب رفت و با رؤساى قبايل مكاتبه كرد و آنان را به تمسّك بر سنّت فرا خواند و چنين شهرت داد كه خودش مهدى فاطمى منتظر است. وى خود را از نسل عبّاس بن عبد المطّلب معرّفى مى كرد.

چندى بعد ، او به سجلماسه يورش برد و آن جا را تصرّف كرد و به عدالت رفتار نمود . سپس به تدريج ، بر مراكش نيز مسلّط شد. سپس پادشاه گرديد و تصوّف را رها كرد و سيزده سال و نُه ماه حكومت كرد. در اين هنگام ، يك صوفى ديگر به حمايت از پادشاه مراكش بر وى حمله كرد. و وى را كشت و سر ابن محلى ، براى دوازده سال به ديوار مراكش آويزان بود. يارانش بر اين گمان بودند كه او نمرده ؛ بلكه غيبت كرده است.[۱۴۱]

۳۹ . مردى عجمى (م ۱۰۸۱ ق)

به گزارش سنجارى و ابن صباغ، در روز جمعه ۲۶ رمضان ۱۰۸۱ ق ، مردى عجمى به هنگام اقامه خطبه ، در حالى كه شمشيرى در دست داشت، به سمت خطيب - كه قاضى محمّد بن موسى غلبوى مكّى بود - ، آمد و در حالى كه به فارسى مى گفت كه او مهدى است. سپس وى در مطاف نشست تا آن كه خطيب از خطابه فارغ گشت. وقتى خطيب خواست پايين بيايد، عجمى به سمت او رفت و خواست به او ضربه بزند كه درِ منبر به صورت او خورد. در اين هنگام ، سپاهيان يورش آوردند و ضرباتى بر او نواختند و مجروحش كردند. آن گاه او را از باب السلام خارج نمودند. سپس عامّه اجتماع كردند و وى را به معلات بردند و در آن جا آتش زدند .[۱۴۲]

۴۰ . سيّد محمّد بن على حيدانى (م ۱۰۶۱ ق)

سال ۱۰۶۱ ق ، سيّد محمّد بن على حيدانى ، معروف به فوطى ، بر امام وقت خروج كرد و گفت : من امام هستم. وى به منطقه خولان از يمن رفت و از آن جا به بلاد مصعبين سفر كرد. گفته شده است : در اين سفر ، او اظهار كرده كه همان مهدى منتظر است. وى به تكفير تمامى مسلمانان بجز جارودى مذهبان قائل شد.

او پس از مدّتى منازعه با ديگران، انزوا گزيد تا در گذشت ؛ امّا در جريان دعوت وى، عدّه اى كشته شدند. آنچه در اين ادّعا به وى جرئت بخشيد ، اين بود كه در كتاب جفر ، نام محمّد بن على به حروف مقطّعه آمده و اين كه او «ذو دعوتين و امام البيعتين» است.[۱۴۳]

۴۱ . ناصر بن محمّد عيانى (م ۱۰۶۲ ق)

ناصر بن محمّد عبانى ، از سادات حسنى است كه به تحصيل پرداخت و اجازات علمى دريافت كرد. وى در اواخر دولت امام قاسم، در يمن بناى ناسازگارى گذاشت و گفته اند كه ادّعاى مهدويت كرد. اندكى بعد دستگير شد و سپس گريخت. پس از درگذشت امام قاسم، مردمانى به وى پيوستند و در دوره امام مؤيّد، نيروهاى ترك در برابر وى شدند ؛ امّا به تدريج ، دست از اين ادّعاها برداشت تا آن كه به سال ۱۰۶۲ ق در گذشت.[۱۴۴]اين خبر ، بيشتر ، از اين زاويه ارزشمند است كه بحث ادّعاى مهدويت، در ميان زيدى هاى يمن نيز استمرار داشته است.

۴۲ . منصور اوشيرما چچنى در سال (م ۱۲۰۰ ق)

حوالى سال ۱۷۸۵ م ، مردى با نام منصور اوشيرما از اهالى چچن ، حركتى را بر ضدّ روسيه آغاز كرد و در سال ياد شده ، توانست شكست سختى بر نيروهاى كاترين دوم وارد كند. او در سال ۱۷۹۱م دستگير شد و در سال ۱۷۹۴م در زندان در گذشت. انعكاس اين اخبار در استانبول آن وقت، به عنوان يك حركت اسلامى با استقبال رو به رو شد.[۱۴۵]

در باره وى اطّلاعات مفصّلى در مآخذ روسى، تركى و عربى آمده است؛ اما كمتر به ادّعاى مهدويت وى اشاره شده و بيشتر ، از ديد يك مبارز چچنى عليه سلطه روس ها به وى پرداخته شده است.[۱۴۶]با اين حال، يك دانشمند مغربى معاصر كه همان زمان براى حج به شرق سفر كرده بود ، به ادّعاى مهدويت وى توجّه كرده و اطّلاعات جالبى در اين باره و مسائل حاشيه اى مهدويت در اسلام، ارائه نموده است.

محمّد بن عبد الوهّاب مكناسى كه در سال ۱۲۰۰ ق (۱۷۸۵ م) به حج رفته و گزارش سفر خود را نوشته، خبر اين مدّعى مهدويت و اصلاحگر را آورده ، مى گويد:

اين شخص كه نامش منصور بوده ، در سال ۱۲۰۰ ق ظهور كرده و متعلّق به قريه جاجان (چچن) در داغستان بوده است؛ جايى كه به اهالى آن جا لازكى (لزگى) گويند و نزديك بحر خزر است. شمارى از مردم در اطراف او هستند و تصوّر وى بر آن است كه خود ، منتظر ديگرى است . مردم بر اين باورند كه او مقدّمه «المهدى المنتظر فى آخر الزمان» است و بر اين اعتقادند كه او هموست كه در حديث ، وعده داده شده است.[۱۴۷]

مكناسى از اين جا به بعد، به تفصيل در باره باور مهدويت در روايات ، سخن گفته كه شرحى مستوفاست.

۴۳ . مهدى سودانى (م ۱۲۵۹ - ۱۳۰۲ ق)

قيام «مهدى سودانى» يا آن چنان كه مى گفتند : «متمهدى سودانى»، يكى از معروف ترين قيام ها در اواخر قرن نوزدهم ميلادى به اسم مهدويت است و شايد براى غربى ها كه با آن درگير بودند، اين پديده، بسيار شگفت بود و سبب شد تا شمارى از شرق شناسان، آثارى در باره مهدى و مهدويت تأليف كنند.

نام مهدى سودانى ، محمّد احمد بن عبد اللَّه و از سادات حسينى بود. پدرش فقيه بود؛ امّا در كودكى او در گذشت. وى به خارطوم رفت و به تحصيلات مذهبى ادامه داد و نخستين بار ، رساله اى با عنوان تطهير البلاد من مفاسد الحكّام نوشت. رسوخ فساد در حكومت مصرى ها بر سودان سبب شد تا مهدى بتواند راحت تر در ميان مردم نفوذ كند و بحث عدالت و نفى فساد را مورد تأكيد قرار دهد. وى در يك دوره به دعوت سرّى پرداخت تا آن كه نوبت به كار علنى رسيد. در اين فاصله ، شمارى از قبايل دغيم و كنانه به او پيوستند. مهدى در سال ۱۲۸۹ق (۱۸۸۱ م) خود را مهدى منتظَر معرّفى كرده و از فقهاى سودان خواست تا از وى حمايت كنند. وى به عبد اللَّه تعايشى كه جانشين وى شد، گفت: خوابى كه ديده ، او را مهدى منتظَر نشان داده و وى نيز در زمره نخستين حواريان اوست.

«حوارى» اصطلاحى بود كه براى ياران وى به كار مى رفت. اساس كار وى ، همين خواب و نيز ادّعاى شنيدن صداهايى در بيدارى (هواتف) بود كه وى بر اساس آنها مدّعى شد نوعى دعوت مهديانه و حتّى نبوّت گونه دارد.

بحث از ظهور مهدى، بيشتر از شهر مكّه بوده و همين زمان شهرت يافت كه مهدى سودانى ، قصد رفتن به مكّه را هم دارد. نوشته اند كه در سال ۱۸۸۲ م در شهر مكّه شهرت يافت كه مهدى ظهور خواهد كرد. به دنبال آن، تركان عثمانى ، دست به كار شدند و به معاريف شهر يا اشراف، اعلام كردند كه اين كار به آنان آسيب خواهد زد.[۱۴۸]

منازعات وى با حكومت، سبب غلبه وى بر شهر ابيض در سال ۱۳۰۰ق شد و پس از آن ، بارها سپاهيان مصرى در مقابل وى شكست خوردند. در يكى از اين نبردها گوردن مسيحى انگليسى - كه فرمانده بود - كشته شد و تلّقى شد كه وى همان دجّالى بوده كه توسّط مهدى كشته شده است.[۱۴۹]مهدى سودانى در حال تشكيل دولت بود كه وبا گرفت و نهم رمضان ۱۳۰۲ ق در شهر اُمّ درمان[۱۵۰]در گذشت. مزار وى در اُمّ درمان تا به امروز زيارتگاه است.

قيام مهدى سودانى، در واقع، به نوعى قيام عليه غرب و تمدّن غربى هم تلّقى شده است؛ زيرا سال ها بود كه غربى ها آن نواحى را به اسم استعمار و آبادانى ، تحت سلطه خود داشتند، گرچه اين تسلّط به اسم تسلّط مصر بر سودان بود. هدف مهدى دفع سلطه تركان بود و كسانى بود كه از قديم در مصر حكومت داشتند (گر چه ديگر ترك نبودند)، رسماً عليه عيسويان شعار نمى داد.

وى پيش از مرگ، عبد اللَّه تعايشى را به جانشينى خود منصوب كرد. عبد اللَّه در نبردى كه ميان او و سپاه مصرى انگليسى در ۱۸۸۸ م رخ داد ، كشته شد. جانشين بعدى او ، على ود حلو بود كه دومين جانشين وى به حساب مى آمد.

گفته شده : مهدى سودانى از حضور يافتن خود نزد پيامبر صلى اللَّه عليه و آله در حال بيدارى و گرفتن فرمان هايى از ايشان ، ياد كرده است و همين طور از رسيدن به خدمت خضر نبى عليه السلام و برخى از مشايخ درگذشته و نيز عزرائيل . مهم ترين حكمى كه ادّعا شده از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله فرا گرفته ، همين است كه اگر كسى مهدويت او را نپذيرد ، كافر شده است. متن يكى از نامه هايى كه وى براى قبايل فرستاده، چنان و چندان ادّعاى مهدويت و نشانه هاى آن را بيان مى كند كه جاى هيچ نوع ترديدى را در ادّعاى مهدويت توسّط وى رايج آن را باقى نمى گذارد.[۱۵۱]

سلطان مصر، اين قبيل مطالب او را براى علماى الأزهر فرستاد تا در باره وى حكم كنند. آنان نيز به صراحت ، مهدويت او را رد كردند. يك اشكال وارد شده بر او ، اين بود كه مهدى نبايد در سودان قيام كند؛ بلكه در مكّه ظهور مى كند .[۱۵۲]نكته مهم ، آن كه مهدى سودانى به هيچ روى به تشيّع متّهم نشده و باور مهدويت در او ، بيشتر متأثّر از تصوّف دانسته شده است. به هر روى، مهدويتى كه در سودانى ريشه داشت و بعد از نهضت او هم تأثير زيادى گذاشت، ريشه در تسنّن صوفيانه اين ديار دارد. در گذشته هاى دور نيز سودان و به طور كلّى شمال افريقا، محلّ ظهور افكار مهديانه بوده است.

۴۴ . محمّد مهدى سنوسى (۱۲۶۰ - ۱۳۱۷ ق)

همزمان با مهدى سودانى، مهدى ديگرى در طرابلس غرب ظاهر شد كه به نام مهدى سنوسى شناخته شده است. وى از سادات حسنى و نسل ادارسه(ادريسيان) بود. او پس از حفظ قرآن و تحصيل علوم دينى، سلسله اى صوفيانه را كه پدرش در جغبوب پايه گذارى كرده بود، هدايت كرد. وى به تقوا و پاكى شهرت داشت و حتّى گفته مى شد كه به شدّت مخالف كسانى بود كه نسبت مهدويت به او مى دادند. وى در سال ۱۳۱۷ ق در نواحى كاتم در گذشت.

طريقت سنوسى كه منسوب به اوست، در سراسر مغرب شهرت يافت و حتّى به هند رسيد.[۱۵۳]در باره وى ، مهم اين نيست كه او خود نمى خواست به عنوان مهدى شناخته شود؛ بلكه مهم اين است كه فضاى مغرب و توده هاى عامى ، با بودن چنين مردى، با اين نام، به راحتى به مهدويت او باور داشتند، حتّى اگر خود او انكار مى كرد.

۴۵ . اسحاق سبتى

دار مستتر در اين باره نوشته است:

مشهورترينِ مهدى هاى ترك ، همان است كه در سال ۱۶۶۶ م در زمان سلطنت سلطان محمّد چهارم - كه نزديك بود وين را بگشايد - ظهور كرد. سال مذكور، حقيقتاً مهدى باران بود و نخست بر يهوديان باريد. روايات يهود خبر مى داد كه در آن سال ، منجى اى ظهور خواهد كرد و منجى در ساعت معيّن ظهور كرد. جوانى بود از اهل ازمير، بسيار زيبا، و صاحب فصاحتى نغز و بيانى دلكش . تمام اطوار و حركاتش مانند كسى بود كه مُلهَم شده باشد و نام او اسحاق سبتى زوى بود. تمام احبار تركيّه ، او را منجى شناختند و تازه يهودان آلمان و آمستردام و لندن به زيارت او آمدند. مردم مى گفتند كه حكومت بنى اسرائيل ، مجدّد برقرار خواهد شد و سلطنت خدايى روى كار خواهد آمد. جهان اسلامى به هم بر آمد؛ زيرا قبل از ظهور مهدى، پيغمبر دروغين يا دجّال بايد ظهور كند و فقهاى اسلام، منجى يهود را با دجّال يكى دانستند و گفتند كه چون منجى يهود ظهور كرده است ، مهدى نيز به زودى ظهور خواهد كرد. در اين هنگام ، كسوفى روى داد كه حركت قواى لشكرى را به جانب جزيره كرت مانع شد و ثابت كرد كه آخر زمان نزديك است.

ناگهان خبر رسيد كه مهدى ظهور كرده است. شيخ زاده اى بود از اهل كردستان كه چند هزار كرد به دنبال خود كشيده بود؛ لكن دستگير شد و او را به حضور سلطان فرستادند. وقتى مهدى را حضور سلطان بردند ، سلطان در شكار بود. از او پرسيدن گرفت و مهدى از وظيفه خود منصرف شده، چنان به شيوايى پاسخ داد كه سلطان ، شيفته او گرديد و او را در رديف نديمان خود در آورد.

كمى پيش از آن واقعه، سبتاى از جانب يكى از احبار به دروغگويى متّهم شد؛ زيرا حبر مذكور ، خواسته بود جانشين او شود و او نپذيرفته بود. او را به حضور سلطان آوردند؛ امّا براى فهم اظهاراتش احتياج به مترجم افتاد؛ زيرا سبتاى از شدت تأثّر، اختيار زبان از دست داده بود. سلطان امر داد او را برهنه بر هدفى ببندند و آن گاه وعده داد كه اگر تيرها بر بدن او فرو نرود ، به وى اعتقاد بياورد. در حال ، واهمه سبتاى شدّت گرفت و اين امتحان را نپذيرفت. پس عمامه بر سر نهاد و كليددار حرم سلطان شد. سلطان شادمان گشت كه دربان او ، دجّال ، و خدمتكار او مهدى است و با وجود اين چند ، سال بعد ، سربازان ينى چرى مطابق رسم عثمانى ، او را خفه كردند.[۱۵۴]

دار مستتر در پاورقى همان جا افزوده است:

در سال ۱۶۹۴ ، متمهدى ديگرى در زمان سلطنت سلطان احمد دوم ظهور كرد و بعثت خود را در مسجد اورينه اعلام نمود و چون او را به نزد قائم مقام محل احضار كردند ، خود را به ديوانگى زد و پس از آن كه مستخلص شد ، مجدّداً شروع به دعوت نمود و عاقبت به لمنوس تبعيد شد.[۱۵۵]

۴۶ . شيخ احمد مصرى (م ۱۲۳۷ ق)

شخصى به نام شيخ احمد كه خود را مهدى ملقّب ساخت و اصل وى از قريه سليمه، از بخش قنا در منطقه فرشوط بود، با ادّعاى اصلاحگرى آغاز به فعّاليت كرد و در مدّتى كوتاه ، توانست چهل هزار نفر را گرد خود جمع كند . وى كه از پيوستن اين همه نيرو مغرور شده بود ، برابر حكومت ايستاد و شروع به غارت اموال مردم كرد و دو ماهى به كارهاى زشت خود ادامه داد. وى كه به مهدى شهرت يافته بود ، مورد حمله نيروهاى احمد پاشا بن طاهر قرار گرفت و در جريان نبرد ، هزاران نفر از پيروانش در ناحيه خربه و شرفا از منطقه قنا كشته شدند. خود وى نيز به حجاز گريخت و ديگر خبرى از وى به دست نيامد.[۱۵۶]

۴۷ . سيّد احمد بريلوى (۱۲۰۱ - ۱۲۴۶ ق)

سيّد احمد بن محمّد بريلوى با ادّعاى اصلاح و مهدويت در هند ظاهر شد. وى نزد شاه عبد العزيز دهلوى تحصيل كرد و القائات اين استاد، سبب شد تا شاگرد جوان ، خود را - كه متأثّر از حركت وهّابيون بود - صاحب الزمان و مهدى منتظر بداند. وى توانست شمار زيادى از مردم را به سوى خود جلب كند. كار او نشر انگاره هاى وهّابيت در هند ، تحت پوشش جريان اصلاحى و مهدويت بود.

سال ۱۲۳۴ ق و پس از بازگشت از سفر حج، در پنجاب قيام كرد و با سيك ها وارد نبرد شد و در سال ۱۲۴۲ق بر آنان غلبه كرد. چهار سال بعد در نبردى ديگر شكست خورد و در ميدان نبرد كشته شد. دعوت وى ميان مسلمانان اهل سنّتِ هند ، تأثير زيادى بر جاى گذاشت.[۱۵۷]

باور عوام در باره سيّد احمد بريلوى ، آن است كه او در معركه نبرد كشته نشده؛ بلكه از ديد مردم مخفى گشته و تا كنون زنده است. حتّى برخى از مردم افراط كرده ، بر اين باورند كه او را در مكّه، در حال طواف ديده اند و بعد از آن غيبش زده است.[۱۵۸]

۴۸ . فقيه سعيد (م ۱۲۵۶ ق)

پس از درگذشت امام ناصر در سال ۱۲۵۶ ق ، برادرش هادى به امامت رسيد. در اين زمان بود كه شخصى به نام فقيه سعيد ، ادّعاى مهدويت كرد و فتنه ، سراسر يمن را فرا گرفت . وى بسيارى از شهرها را تصرّف كرد و در اين ميان ، جنگ هاى عجيبى روى داد تا آن كه فقيه سعيد ، اسير شد و هادى، گردن او را زد و فتنه به پايان رسيد . پس از آن ، امور استقرار يافت. هادى در هجدهم ذى حجّه ۱۲۵۹ ق در گذشت.[۱۵۹]

۴۹ . على محمّد باب (۱۲۳۵ - ۱۲۶۶ ق)

بى شك ، يكى از بزرگ ترين ادّعاهاى بابيت و مهدويت در تاريخ ايران ، ادّعاهاى سيّد على محمّد باب است - كه البتّه بيشتر با لفظ «قائم» مطرح شد ؛ چرا كه در فرهنگ شيعه معمول تر از لفظ «مهدى» بوده است - ؛ ادّعايى كه از بابيت آغاز شد و به نبوّت و الوهيت و ارائه دين جديد ، ختم گرديد. فهم اين كه اين مدّعا چگونه آغاز شد، نياز به شناخت تاريخ نيمه اوّل قاجاريّه و پديد آمدن جريان هاى اخبارى و شيخى دارد. ظهور ميرزا محمّد اخبارى و سپس شيخ احمد احسايى و سيّد كاظم رشتى ، تحوّلات تازه اى را در ميان دو سوى مذهب و اجتماع و انقلاب وعده مى داد.

تقويت بحث هاى مربوط به مهدى در ادبيّات احسايى و رشتى، يكى از مسائلى بود كه در ايجاد فضاى نوينى كه منجر به تشكيل بابيت شد ، بسيار مؤثّر بود. يكى از اساسى ترين اين مسائل ، دادن وعده قريب الوقوع بودن ظهور بود كه مرتّب از آن سخن مى گفتند و آن را اظهار مى كردند.[۱۶۰]البتّه باور شيخ احمد احسايى و سيّد كاظم رشتى در باره امام زمان، به طور كلّى، همان باور اماميّه بود[۱۶۱]و آنچه تازگى داشت ، همين بحث ظهور و قريب بودن آن بود و نكته ديگر ، اين كه در ميان شيخيّه ، اين باور بود كه در هر زمان ، يك نفر انحصاراً نيابت كامل را عهده دار باشد.[۱۶۲]

به لحاظ تئورى، شيخيگرى با طرح ركن رابع، زمينه بابيت خاص را فراهم كرد و در ادامه و در ميان مدّعيان بابيت فراوانى كه هر كدام ، مدّعى جانشينى احمد احسايى و سيّد كاظم رشتى بودند، كار يكى از آنها - يعنى سيّد على محمّد باب - را به نقطه اى حسّاس رساند. پيوستن شمارى از افراد فعّال و پُرتلاش در اين عرصه، از او يك شخصيت عجيب ساخت و تلاش آنها سبب شد تا به رغم خودِ باب - كه آدم ساده و بيمار با افكار پراكنده و گاه مشمئز كننده بود - ، يك جريان مذهبى در ايران به وجود آيد . بعدها ميرزا حسينعلى بهاء ، با فعّاليت هاى خارجى و همراهى هاى بى شمار مخالفان اسلام، اين ماجرا را تبديل به يك فعّاليت مذهبى گسترده كرد و در واقع ، آيين بهائيت را ساخت.

داستان از آن جا آغاز شد كه ميرزا على محمّد باب (متولّد ۱۲۳۵ق) ، پس از تحصيلات ابتدايى به كربلا رفت و در مجلس درس سيّد كاظم رشتى (م ۱۲۵۹ق) حاضر شد؛ ولى در همان سال و با داشتن همين تحصيلات مختصر، شروع به نگارش تفسير سوره بقره كرد و براى نخستين بار ، شش ماه پس از درگذشت رشتى، ادّعاى بابيت نمود. اين اتّفاق در دوره اى بود كه شاگردان متعدّد رشتى، در پى كسب عنوان جانشينى او بودند. البتّه بابيت تا اين جا براى شيخى ها امرى عادى شمرده مى شود و براى غير آنها نيز گرچه چندان عادى نبود، امّا زنندگى زيادى نداشت؛ چرا كه او معتقد به وجود امام زمان و قائميت ايشان بود و اين را هم در آثارش مانند «تفسير سوره يوسف» مؤكّداً مى نوشت[۱۶۳]و نيز اين باور ، از همان ركن رابع شيخى ها نشئت گرفته بود.[۱۶۴]بر اين اساس و شواهد ديگر، وى تا سال ۱۲۶۴ ق ، همچنان خود را باب حجّت عليه السلام مى دانست ، گرچه باورهاى شگفت خود را - كه برگرفته از شيخيّه و تأويلات ديگرش بوده - ، به صورت امرى متفاوت عرضه مى كرد.

در اين هنگام ، حاكم اصفهان، معتمد الدوله گرجى، او را به اصفهان آورد؛ ولى اين سفر و مباحثاتى كه در پى داشت، منجر به اعتراض علما به ميرزا آقاسى (صدر اعظم محمّدشاه قاجار) و نامه او فرمان براى پيگيرى وضعيت اين شخص - كه از او به «ضالّ مُضل» تعبير كرده - شد. معتمد الدوله ، او را با مأموران به تهران فرستاد و به دستور شاه به ماكو فرستاده شد. رفتن او به ماكو در شعبان ۱۲۶۳ ق بود و تا جمادى الاُولى ۱۲۶۴ ق در آن جا به سر برد.

او در صفر سال ۱۲۶۴ ق كه باب از ماكو به قلعه چهريق برده شد، ادّعاى قائميت را مطرح كرد. اين نخستين بار بود كه پس از گذشت چهار سال از ادّعاى بابيت، چنين ادّعايى يعنى قائميت از طرف وى مطرح شد.[۱۶۵]ادّعاى قائميت توسّط باب، موجب شد بسيارى از علماى شيخيّه كه تا اين زمان او را همراهى كرده و مورد عنايت خاصّ او در خطابات بودند، از وى جدا شوند. وقتى وى به ملّا عبد الخالق يزدى جمله «أنا القائم الذى أنتم بظهوره توعدون؛ من آن قائمى هستم كه وعده ظهورش به شما داده شده است» را نوشت ، او همراه ملّا محمّدتقى هراتى، ملّا محمّدعلى برقانى و بسيارى ديگر از او جدا شدند.[۱۶۶]بعدها ميرزا حسينعلى و ديگر بهائيان گفتند : باب از همان سال ۱۲۶۰ ق ، نبوّت و اسلام و قائميت و همه را كنار گذاشته بود.[۱۶۷]

ادّعاى مقام الوهيت ، تنها چيزى بود كه بهائيانِ بعدى براى وى قائل شدند و از همان اوّل ، ثابت دانستند. خود باب از اين پس مطرح كرد كه ظهور او همانند ظهور موسى عليه السلام و عيسى عليه السلام و محمّد صلى اللَّه عليه و آله بوده است.[۱۶۸]البتّه بعد از اين ، به موضوع اين نوشته ارتباط ندارد ؛ چون بحث ما در باره ادعاى مهدويت است ، نه ادّعاى نبوّت.

۵۰ . غلام احمد قاديانى (۱۸۳۹ - ۱۹۰۸ م)[۱۶۹]

غلام احمد قاديانى اندكى پس از ميرزا على محمّد باب، ادّعاهايى را در زمينه مهدويت و نبوّت و سپس ايجاد يك گرايش دينى جديد مطرح كرد. احمد قاديانى ملقّب به «مسيح ثانى»، يك هندى منتسب به قاديان پنجاب است. وى درس دينى خواند و سپس به حكومت انگليسى ها پيوست و در شهر سيالكوت ساكن گشت. اندكى بعد مدّعى مهدويت و آن گاه مدّعى خدايى شد؛ چيزى كه در هند ، امر عجيبى تلّقى نمى شود. با اتمام قرن سيزدهم هجرى، وى خود را مجدِّد قرن نيز خواند؛ پديده اى كه هميشه بهانه اى براى مهدويت بوده است. وى آثارى داشت از جمله: حمامة البشرى إلى أهل مكّة و صلحاء اُمّ القرى، ترياق القلوب، حقيقة الوحى و مواهب الرحمن[۱۷۰]است. در كتاب اخير (ص ۲۹) آمده است: «إنّى أنا المسيح الموعود و الإمام المنتظر المعهود، و أوحى إلىّ من اللَّه كالأنوار الساطعة؟؟؟».

بسيارى ، از جمله مرحوم محمّد اقبال ، عليه وى كتاب نوشتند و او را يك شورشى عليه اسلام دانستند.[۱۷۱]در حال حاضر، طرفداران وى همچنان فعّال بوده و از قضا ، درست مانند بهائيت، از سيستم تبليغاتى پُرقدرتى برخوردار هستند، هر چند بيش از بهائيان و اساساً بر خلاف آنان، همچنان خود را به اسلام ، وصل مى كنند.

يكى از انتقادات هميشگى به وى، همراهى اش با انگليسى ها در تمام اين دوره بوده است.

۵۱ . پنج نفر از شاگردان شيخ احسايى و سيّد كاظم رشتى

مدّعى مهدويت يا ركن رابع بودن يا هر گونه ، جانشينى خاص ، آن چنان كه نوعى تمايز از نيابت عمومى داشته باشد، پديده اى عمومى در ميان شاگردان سيّد كاظم بوده و چنان كه گذشت، على محمّد باب نيز چنين بوده و مسير را از همين جا آغاز كرده است. آيت اللَّه سيد شهاب الدين مرعشى نجفى در باره پنج نفر ديگر از شاگردان شيخ احمد و سيّد كاظم ، ادّعاى مهدويت را مطرح كرده است:

يك . ميرزا طاهر حكّاك : وى اهل اصفهان و از شاگردان سيّد كاظم رشتى بوده است. در اصفهان ، حكّاك بوده و خطّ نسخ را بسيار زيبا مى نوشت . او به استانبول رفت و كم كم ، خود را به «ناصح العالم» ملقّب كرد . او براى ناصر الدين شاه با خطاب «نور چشم عزيزم ، ناصر الدين ميرزا!» توصيه مى نوشت ، چنان كه به سلطان عبد الحميد مى نوشت: «جوجو قم عبد الحميد افندى».

آقاى مرعشى مى افزايد:

صورت هر دو نامه را حقير ، نزد مبلّغين اين مسلك ديده ام. در استانبول مدّعى شده بود كه از طرف تمام انبيا مبعوث شده است تا بشر را نصيحت كند. كم كم ، كار او بالا گرفت و دعوى مهدويت نمود. گويا او را حدود سال ۱۳۰۰ ق ، با خوراندن سم ، كشته اند. وى تابعين بسيار پيدا كرد كه آنها را «طاهريّه» ناميد.[۱۷۲]

دو . شيخ مهدى قزوينى : فرد ديگرى از شاگردان سيّد كاظم كه مدّعى مهدويت شد ، شيخ مهدى قزوينى است . وى مقيم كربلا و از اصحاب حاج سيّد كاظم رشتى بود. دعوت مهدويتش در كمال سر و پنهانى بوده ، چنان كه پس از وفات وى معلوم شد. تأليفاتى در اين خصوص دارد كه آقاى مرعشى ، آنها را ديده است.[۱۷۳]

سه . سيّد محمّد همدانى : مقيم هند و از شاگردان شيخ احمد احسايى بود. وى در ابتداى ورود به هند فقط كلمات شيخيّه را ترويج مى كرد ؛ ولى بعدها دعوى مهدويت نمود و در سال ۱۲۷۷ ق مُرد.[۱۷۴]

چهار . سيّد ولى اللَّه : وى اصفهانى الأصل و متولّد هندوستان و شاگرد شيخ احمد احسايى و مقيم شهر بمبئى بود .

پنج . ميرزا حسن : او همدانى الأصل و از تلاميذ حاجى كريم خان (رئيس شيخيّه حاج كريم خانى) است. در ابتداى ورود به هندوستان ، ترويج سخنان حاج كريم خان مى نمود؛ ولى بعدها ادّعاى مهدويت كرد .[۱۷۵]

۵۲ . محمّد بن عبد اللَّه قحطانى (م ۱۹۸۰ م)

يكى از مهم ترين و پُرسر و صداترين ادّعاهاى مهدويت در زمان ما، ظهور شخصى به نام جُهَيمان عتبى در مسجد الحرام و معرّفى فردى به نام محمّد بن عبد اللَّه قحطانى به عنوان مهدى در روز اوّل محرّم سال ۱۴۰۰ ق بود كه منجر به آشوبى يك هفته اى در شهر مكّه شد ؛ خبرى كه در تمام دنيا به شكل وسيعى انعكاس يافت .

جُهَيمان كه يك شيخ سلفى مخالف دولت سعودى بود، در نخستين روز قرن پانزدهم هجرى (۱ / ۱ / ۱۴۰۰) دعوت خويش را در مسجد الحرام علنى كرد. وى از قبل ، تدارك اين قيام را ديده و دست كم ، ۲۵۰ نفر را در مسجد ، متشكّل و مسلّح كرده بود.

داستان جهيمان به دليل اشغال مسجد الحرام و تصرّف بعدى آن جا توسّط نيروهاى سعودى و كشته شدن شمار زيادى از مردم و نيروهاى دولتى، تأثير شگفت و عميقى بر جاى گذاشت. دامنه وسيع اين ماجرا، تعداد فراوان كشته ها از دو طرف، اعدام بيش از شصت نفر و زندانى شدن ده ها نفر براى سال ها، ماجراى پُرسر و صدايى را در جهان اسلام پديد آورد.

به علاوه چندان به بحث هاى مربوط به مهدويت دامن زد كه پس از آن ، ده ها كتاب در سعودى در باره ظهور مهدى نوشته شد. جهيمان ، كتابى در باره علائم ظهور ، با نام رسالة الفتن و أخبار المهدى و نزول عيسى و اشراط الساعة نگاشته است كه همراه شش رساله ديگر به عنوان مجموع سبع رسائل چاپ شده بود.

پس از شكست اين ماجرا، سعودى ها به سرعت دست به كار شدند و عالمان زيادى را تشويق كردند تا در باره اخبار مهدى و آخر الزمان، كتاب هايى بنويسند و هدف آنها جلوگيرى از بروز اين گونه حركت ها بود. شمارى از اين رسائل و كتاب ها - كه به طور مكرّر در سال هاى بعد چاپ شد - ، در ظاهر، به هدف روشنگرى علمى در اين زمينه و ارائه ديدگاه درست بود.

در باره ماهيت قيام جهيمان ، مطالب زيادى منتشر شده است؛ امّا مهم آن است كه ماجراى ظهور اين مهدى، اين بار نيز مثل دفعات بسيار فراوان پيشين نه در ميان شيعيان، بلكه در ميان سنّيان، آن هم سنّيان سلفى بروز كرد. فقط يك نقطه توافق در هر دو مذهب يكسان بود و آن ، حضور سنّى هاى اهل حديث و اخبارى مسلك بود كه با نگاه به احاديث ملاحم و فتن در صحيح البخارى ، صحيح مسلم و سنن أبى داود و ... ، به اين مسير كشيده شده بودند. در ميان شيعه نيز بروز اين قبيل گرايش ها معمولاً در ميان كسانى بوده كه اعتبار زيادى براى اخبار قائل بوده اند.

اين داستان از آن جا شروع مى شد كه در دهه پنجاه ميلادى، افكار ناصريسم و ورود نشريه هاى خارجى به عربستان، فضا را باز كرد و وضعيت بى دينى رو به توسعه گذاشت. در اين زمينه، يكى از علماى سلفى كويت ، نامه اى به بن باز نوشت و از او خواست كه از حكومت بخواهد جلوى نشريه هاى خارجى را بگيرد. در آن زمان، گفته مى شد كه بيشتر جوانان ، اهل نماز نبودند و فقط پيران ، نماز مى خواندند.

در اين وقت بحث حسبه و امر به معروف و نهى از منكر مطرح شد و در مناطق مختلف ، گروه هايى شكل گرفتند. در مدينه هم از جمله افرادى كه نخستين بار «جماعت حسبه» يا «الجماعة السلفيّة المحتسبة» را درست كردند، از رهبران آنان، همين جُهَيمان بود. اينها تحت تأثير ناصر الدين البانى هم بودند كه فكر او در دانشگاه مدينه مؤثّر بود. گروه جديد از يك طرف ، تحت تأثير البانى به عنوان رهبر علمى بودند و از سوى ديگر ، تحت تأثير بن باز كه رهبر معنوى آنان شمرده مى شد .

اينها خود را سلفى و اهل حديث واقعى مى دانستند و تركيبى از طلّاب روستايى و شهرى و كسانى از كشورهاى ديگر بودند كه در دانشگاه مدينه درس مى خواندند. از حوالى سال ۱۹۷۵ م بود كه انديشه هاى تكفيرى در اين جماعت رسوخ كرد و منتقد شيوخ رسمى هم شدند.

پدر جهيمان ، از اخوانى هاى وهّابى و از ياران عبد العزيز بود كه سال ۱۹۶۶ م در تصادف كشته شد. پسرش در جماعت دعوت و تبليغ ، و تحت تأثير البانى بود . از حوالى سال ۱۹۷۵ م كه بن باز هم به رياض رفت، طلّاب جوان ، انتقادهايى به آخوندهاى قديمى داشتند و متأثّر از البانى بودند. زمانى كه جماعت دعوت و تبليغ رو به افراط گذاشتند و تحت تعقيب قرار گرفتند ، جهيمان گريخت. او نفوذ خاصّى روى افراد داشت و توانست ۲۵۰ نفر را در نخستين مرحله حمله به مسجد الحرام در سال ۱۴۰۰ ق رهبرى كند.

جهيمان ، ضدّ دولت سعودى بود و فقها را هم همراه دولت مى دانست؛ دولتى كه با كفّار دوستى دارد. جهيمان ، رساله اى با عنوان رفع الالتباس عن ملّة إبراهيم عليه بن باز نوشت، كه مهم ترين فقيه حامى دولت سعودى بود. البتّه اين گروه ، دولت سعودى را كافر نمى دانستند ؛ اما آن را دولتى جائر تلقّى مى كردند. آنها از اين كه دولت به شيعيان منطقه شرقيّه اجازه حيات داده و از آنها زكات مى گيرد و با آنها مدارا مى كند ، مورد اتّهام قرار مى دادند.

محمّد بن عبد اللَّه تركى قحطانى (متولّد ۱۹۵۶ م) (كسى كه مهدىِ اين ماجرا شد) ، در دانشگاه محمّد بن سعود در رياض درس خواند و در علم حديث وارد شد. وى نيز وهّابى بود و انديشه هاى ابن تيميّه و محمّد بن عبد الوهّاب را داشت. در اين ماجرا، او ادّعاى مهدويت كرد و در مسجد الحرام از مردم خواست به عنوان مهدى با او بيعت كنند. وى در ۲۴ نوامبر ۱۹۷۹م در صحن مسجد الحرام كشته شد. اين شخص يك سال قبل هم توسّط دولت سعودى ، دستگير و همراه ديگران پس از گرفتن تعهّد ، آزاد شده بود.

سال ۱۹۷۹م كه جهيمان كتاب اشراط الساعة را نوشت و گفت كه هشت سال است كه علائم ظهور مهدى در حال آشكار شدن است. در اين جا بود كه فكر ظهور مهدى در نخستين روز قرن پانزدهم به ذهن جُهَيمان و محمّد بن عبد اللَّه افتاد.

در آخرين حج - كه اين ماجرا در دنباله آن رخ داد - ، طبق گفته البانى به گونه اى گذشت كه مرتّب از احاديث ظهور مهدى از او سؤال مى شد. به او گفته بودند كه محمّد بن عبد اللَّه قحطانى ، ظهور خواهد كرد ؛ امّا البانى مى گفت كه مهدى از شام مى آيد ، نه حجاز. اينها مطالبى است كه البانى در مجلّد سوم سيره ذاتيّه - كه شرح حال خودنوشت اوست - بيان كرده است.

جُهَيمان در ۲۵ ذى حجّه سال ۱۳۹۹ ق در طائف با همراهانش اجتماع كرد و به عنوان مهدى با محمّد بن عبد اللَّه قحطانى - كه شوهرخواهرش بود - بيعت نمود .

اين جماعت ، نخستين روز سال جديد يعنى اوّل محرّم ۱۴۰۰ ق با سلاح در مقابل كعبه ظاهر شدند. صبحگاه روز سه شنبه اوّل محرّم بود كه اين ۲۵۰ نفر مسلّح ، اعلان مهدويت كردند . همان موقع ، هيئت كبار علما بيانيّه داد و آنان را منحرف اعلام كرد. بن باز هم فتوايى عليه آنان داد. حكومت ، بعد از دو هفته در سوم دسامبر ۱۹۷۹ م توانست مسجد را تصرّف كند.

مدّعى مهدويت روز چهارم كشته شد و جمعاً ۱۷۷ نفر از پيروان مهدى كشته شدند. بقيّه هم از جمله جُهَيمان دستگير شدند. در نهم نوامبر سال ۱۹۸۰ م بود كه ۶۳ نفر اعدام شدند. يكى از آنان جُهَيمان بود. ده ها مرد و دوازده زن نيز به زندان محكوم گشتند.


[۱]گزيده متن مفصّل پژوهشگر ارجمند، حجة الاسلام و المسلمين رسول جعفريان كه مقدّمه آن توسط مؤلّف دانش نامه ، تكميل شده است .

[۲]در اين باره ، ر . ك : انتظار مسيحا در آيين يهود .

[۳]مهدى از صدر اسلام تا قرن سيزدهم : ص ۶۸ - ۶۹ .

[۴]براى آگاهى تفصيلى از حمايت هاى همه جانبه قدرت هاى سلطه گر از بابيت و بهائيت از ابتدا تا كنون ، ر . ك : بهائيان ، سيّد محمّدباقر نجفى : ص ۵۸۹ (فصل دوم : حمايت سياست هاى خارجى).

[۵]ر . ك : ص ۶۵ (مهدى سودانى) .

[۶]الكافى : ج ۸ ص ۲۹۶ ح ۴۵۶ .

[۷]نهج البلاغة: حكمت ۱۴۷.

[۸]ر . ك : النهاية : ج ۵ ص ۲۷۲ .

[۹]ر . ك : القاموس المحيط : ج ۳ ص ۳۰ .

[۱۰]براى آگاهى بيشتر در باره اين موضوع ، ر . ك : دانش نامه عقايد اسلامى : ج ۱ ص ۲۹ (فصل دوم «تقليد در عقيده») .

[۱۱]ر . ك : شرح الأخبار : ج ۳ ص ۳۵۳ و ۳۶۴ .

[۱۲]ر . ك : سيّد محمّد نوربخش و ادّعاى مهدويت در سال ۸۲۶ .

[۱۳]البداية و النهاية : ج ۸ ص ۲۷۴.

[۱۴]تاريخ الطبرى: ج ۵ ص ۵۶۱.

[۱۵]الطبقات الكبرى : ج ۲ ص ۸۲ . در الفتوح (ج ۶ ص ۳۲۲) آمده كه او را با خطاب «أيّها المهدى» ياد مى كرد. در دوره هاى بعد، كسانى مانند ابن كثير، اين نصوص را به معناى قطعى ادّعاى مهدويت گرفته و دليل آن را جذب كردن مردم به سوى محمّد بن حنفيّه دانستند (ر. ك : البداية و النهاية : ج ۸ ص ۲۴۸).

[۱۶]التحفة اللطيفة فى تاريخ المدينة المنوّرة: ج ۲ ص ۵۴۵.

[۱۷]وداد القاضى بر اساس پذيرفتن اين كه ابن سبأ وجود خارجى داشته و او بحث غيبت و رجعت را مطرح كرده، ريشه باور كيسانيّه را به او و بيشتر از طريق عبد اللَّه بن حزب ، از غاليان زمان مختار و افراطى هاى آن دوره ، توجيه مى كند. به گفته وداد القاضى ، از نظر كيسانيّه، بيعت ابن حنفيّه با عبد الملك ، نوعى گناه بود كه خداوند ، آن را با غيبت او (شبيه داستان يونس) تلافى كرد و او را از انظار دور نگاه داشت تا زمانى كه وى را ظاهر كند (ر . ك : الكيسانيّة فى الأدب و التاريخ : ص ۱۷۰ - ۱۷۱).

[۱۸]فرق الشيعة : ص ۲۹ .

[۱۹]ر. ك : الكيسانيّة فى الأدب و التاريخ : ص ۱۷۲ .

[۲۰]فرق الشيعة : ص ۳۳ - ۳۴ .

[۲۱]فرق الشيعة : ص ۳۶ .

[۲۲]الحور العين : ص ۲۱۵.

[۲۳]صحيح البخارى: ج ۶ ص ۲۶۰۴ ح ۶۷۰۰، صحيح مسلم: ج ۴ ص ۵۲ ح ۲۹۱۰ .

[۲۴]التنبيه و الإشراف : ص ۲۷۱.

[۲۵]المعرفة و التاريخ : ج ۱ ص ۶۱۳ ، البداية و النهاية: ج ۹ ص ۲۰۰ .

[۲۶]تاريخ الخلفاء : ص ۲۷۹ .

[۲۷]البداية و النهاية : ج ۹ ص ۲۰۰ .

[۲۸]انساب الاشراف : ج ۸ ص ۱۲۶ ، طبقات ناصرى: ج ۱ ص ۹۸. نيز ، البدء و التاريخ: ج ۲ ص ۱۸۲ . براى طرح اين پرسش از طاووس (از تابعين معروف) كه آيا عمر بن عبد العزيز به خاطر رفع جور و ستم، همان مهدى است؟ او پاسخ داد: مهدى هست و نيست ؛ چون عدل را كامل نكرد (تاريخ دمشق: ج ۴۵ ص ۱۸۹) طاووس در اين جا مهدى را به معناى لغوى آن به كار برده است (ر . ك : البداية و النهايه: ج ۹ ص ۲۰۰).

[۲۹]الطبقات الكبرى: ج ۵ ص ۳۳۳.

[۳۰]تاريخ دمشق: ج ۶۰ ص ۴۳۱.

[۳۱]تاريخ الأدب العربى : ج ۲ ص ۲۸۴.

[۳۲]معجم البلدان : ج ۱ ص ۳۶۱ مدخل «بربر» .

[۳۳]الاستبصار فى عجائب الأمصار : ص ۱۹۷ - ۲۰۰ . نيز ، ر. ك : البيان المغرب: ج ۱ ص ۲۱۶ و ۲۲۳ - ۲۲۵، مسالك الأبصار: ج ۲ ص ۸۲۰ ، تاريخ ابن خلدون: ج ۶ ص ۲۷۶ - ۲۷۷ .

[۳۴]تاريخ الطبرى: ج ۷ ص ۳۳۱.

[۳۵]سنن أبى داوود: ج ۴ ص ۱۰۸ ح ۴۲۹۰.

[۳۶]كتاب الفتن: ج ۱ ص ۱۹۳.

[۳۷]ر. ك: همان : ص ۲۰۱ - ۲۰۳ و ۲۰۹ و ر . ك : همين دانش نامه : ج ۶ ص ۶۰ (بخش هفتم / فصل پنجم / پژوهشى در روايات / رايات سود).

[۳۸]گرديزى ، لقب مهدى را به نام سفّاح افزوده ، مى نويسد: «دولت عبّاسيان پديد آمد و مهدى ابو العبّاس عبد اللَّه بن محمّد بن على السفّاح - رحمة اللَّه عليه - به خلافت بنشست» (زين الأخبار : ص ۱۳۴).

[۳۹]براى آگاهى از اين نقل ها ، ر. ك: أخبار الدولة العبّاسية : ص ۲۹ ، ۵۱ - ۵۲ ، ۲۰۷ و ۲۵۶، البدء و التاريخ: ج ۶ ص ۹۵.

[۴۰]مقاتل الطالبيّين : ص ۱۸۴.

[۴۱]مقاتل الطالبيّين : ص ۱۸۵.

[۴۲]مقاتل الطالبيّين : ص ۱۸۶ - ۱۸۷.

[۴۳]مقاتل الطالبيّين : ص ۲۱۵.

[۴۴]فرق الشيعة : ص ۶۲.

[۴۵]الكافى: ج ۱ ص ۲۴۲ ح ۷ - ۸ ، مقاتل الطالبيّين : ص ۲۰۷.

[۴۶]مقاتل الطالبيّين : ص ۲۱۹.

[۴۷]مقاتل الطالبيّين : ص ۲۱۲.

[۴۸]الإمتاع و المؤانسة: ص ۱۸۱.

[۴۹]مقاتل الطالبيّين : ص ۲۱۸.

[۵۰]آكام المرجان : ص ۶۷.

[۵۱]البدء و التاريخ: ج ۴ ص ۳۱.

[۵۲]البدء و التاريخ: ج ۶ ص ۹۵.

[۵۳]مروج الذهب: ج ۳ ص ۳۰۵.

[۵۴]فرق الشيعة : ص ۴۶ - ۴۷.

[۵۵]فرق الشيعة : ص ۳۸.

[۵۶]تاريخ دمشق: ج ۵۴ ص ۲۹۱، سير أعلام النبلاء: ج ۴ ص ۴۰۷، كنز العمّال: ج ۱۴ ص ۳۱ ش ۳۷۸۵۹؛ المهدى المنتظر فى ضوء الأحاديث و الآثار الصحيحة : ص ۷۴ ح ۳ (به نقل از : المحاملى فى أماليه و در پاورقى ارجاع به: الحاوى: ج ۲ ص ۱۵۸).

[۵۷]فرق الشيعة : ص ۷۸، الحور العين : ص ۲۱۶.

[۵۸]فرق الشيعة : ص ۶۷ . نيز ، ر. ك: الفصول المختارة: ص ۳۰۵ ، بحار الأنوار: ج ۳۷ ص ۹.

[۵۹]فرق الشيعة : ص ۶۷.

[۶۰]الحور العين : ص ۲۱۶ - ۲۱۷.

[۶۱]فرق الشيعة : ص ۷۳.

[۶۲]ر. ك: ص ۳۶ .

[۶۳]فرق الشيعة : ص ۹۰ - ۹۲.

[۶۴]فرق الشيعة : ص ۸۰ - ۸۳.

[۶۵]ر. ك : الواقفيّة دراسة تحليليّة .

[۶۶]فرق الشيعة : ص ۹۴.

[۶۷]فرق الشيعة : ص ۹۶ - ۹۸.

[۶۸]فرق الشيعة : ص ۱۱۰ - ۱۱۱.

[۶۹]تاريخ دمشق: ج ۵۵ ص ۳۱ - ۳۲.

[۷۰]الحلقة الضايعة من تاريخ جبل عامل : ص ۱۰۲.

[۷۱]تاريخ الطبرى : ج ۷ ص ۴۴۴.

[۷۲]مروج الذهب: ج ۴ ص ۵۳.

[۷۳]تاريخ دولت اسلامى در اندلس: ج ۱ ص ۳۷۲ - ۳۷۳ .

[۷۴]تاريخ الأدب العربى: ج ۸ ص ۵۴ .

[۷۵]صبح الأعشى: ج ۱۳ ص ۲۳۹.

[۷۶]تاريخ ابن خلدون: ج ۳ ص ۴۵۲ - ۴۵۴ (با اختصار).

[۷۷]اتّعاظ الحنفاء : ص ۹۲.

[۷۸]خريدة العجايب : ص ۵۵.

[۷۹]اتعاظ الحنفاء : ص ۹۴ - ۹۵.

[۸۰]الحور العين : ص ۲۱۷.

[۸۱]انبيا : آيه ۱۰۵.

[۸۲]نهاية الأرب: ج ۲۸ ص ۱۳۱- ۱۳۲.

[۸۳]نهاية الأرب: ج ۲۸ ص ۱۱۰.

[۸۴]تاريخ اليمن الإسلامى : ص ۲۱۴ - ۲۱۸ . نيز ، ر . ك : نهاية الأرب: ج ۳۳ ص ۱۰۲.

[۸۵]الوافى بالوفيات: ج ۸ ص ۳۲۴ - ۳۲۶.

[۸۶]البداية و النهاية: ج ۱۲ ص ۱۳۶.

[۸۷]تاريخ الفى: ج ۴ ص ۲۵۰۷ - ۲۵۰۸.

[۸۸]تاريخ الفى : ج ۴ ص ۲۸۵۰ .

[۸۹]صبح الأعشى: ج ۵ ص ۱۸۶.

[۹۰]سير أعلام النبلاء: ج ۱۹ ص ۵۴۹. در باره برخى از ويژگى هاى وى ، ر . ك : وفيات الأعيان: ج ۵ ص ۵۴.

[۹۱]مهدى از صدر اسلام تا قرن سيزدهم : ص ۱۸۱.

[۹۲]المهديّة فى الإسلام: ص ۱۹۵ - ۱۹۶.

[۹۳]ر. ك: تاريخ الأدب العربى ، فروخ : ج ۵ ص ۵۵۸ .

[۹۴]تاريخ ايّوبيان: ج ۱ ص ۳۷۴ ، الوفيات: ج ۳ ص ۴۷۱ (شرح حال صلاح الدين)، السلوك: ج ۱ ص ۴۲.

[۹۵]تاريخ جهان گشاى جوينى: ج ۱ ص ۸۶ - ۸۷.

[۹۶]تاريخ جهانگشاى جوينى: ج ۱ ص ۸۸.

[۹۷]تاريخ جهانگشاى جوينى: ج ۱ ص ۸۹.

[۹۸]تحرير تاريخ وصاف : ص ۱۱۰، رياض الفردوس خانى : ص ۲۷۱.

[۹۹]تاريخ روضة الصفا فى سيرة الانبياء و الملوك و الخلفا : بخش ۲ ج ۴ ص ۳۶۲۴. نيز ، ر . ك : فارس نامه ناصرى: ج ۱ ص ۲۶۶.

[۱۰۰]تاريخ اولجايتو : ص ۷۷، تاريخ الفى: ج ۷ ص ۴۳۵۳.

[۱۰۱]مسالك الأبصار: ج ۲۷ ص ۵۱۸.

[۱۰۲]مطلع سعدين و مجمع بحرين: ج ۱ ص ۸۷ - ۸۸ . در باره وى ، ر . ك : حبيب السير: ج ۳ ص ۱۹۸ و ۲۰۷ ، تاريخ گزيده : ص ۶۵۱ ، ذيل جامع التواريخ : ص ۲۰۲.

[۱۰۳]الوافى بالوفيات: ج ۱ ص ۴۰۰ - ۴۰۱. نيز ، ر. ك : الدرر الكامنة : ج ۱ ص ۵۱۸ ش ۱۴۱۷ .

[۱۰۴]منهاج السنّة: ج ۴ ص ۲۱۱.

[۱۰۵]واژه نامه گرگانى : ص ۲۴۳ (نوم نامه).

[۱۰۶]واژه نامه گرگانى : ص ۲۹۲.

[۱۰۷]أحسن التواريخ: ج ۱ ص ۵۲۵. داستان ، اين بوده كه ابن فهد، كتابى را كه مشتمل بر «فوائد عجيبه و غرائب خفيّه ظريفه» بوده ، به كنيزش سپرد تا در آب فرات بيندازد؛ امّا سيّد محمّد بن فلاح ، آن را به حيلت از چنگ وى به در آورد (ر . ك : تحفة الأزهار فى نسب أولاد الأئمّة الأطهار : ج ۳ ص ۲۳۷).

[۱۰۸]ر . ك : تكملة أمل الآمل: ج ۵ ص ۷۹ ۸۰ ، رياض الفردوس : ص ۳۶۳ - ۳۶۸.

[۱۰۹]ر . ك : مجالس المؤمنين: ج ۲ ص ۳۹۵ - ۴۰۰ .

[۱۱۰]در مجالس المؤمنين (ج ۲ ص ۴۰۰) افزوده كه مولى على ياد شده ، به آن ادّعا اكتفا ننموده ، ادّعاى خدايى نيز كرد. قاضى شوشترى در جاى ديگر آورده است: روايت است كه در ايّامى كه سيّد قاسم نوربخش به هرات رفت، روزى سيّد ابراهيم مشعشعى در مجلس يكى از اكابر نشسته بود كه سيّد قاسم در آمد و خواست بر سيّد ابراهيم تقدّم نمايد. [وى ]دست سيّد قاسم را گرفته ، نگاه داشت و گفت: سبب اراده تقدّم بر من چيست؟ اگر به سبب سيادت است ، در ما هر دو مشكوكٌ فيه است و اگر باعث ، دعوى هاى بى معناست، پدر تو دعوى مهدويت كرد و پدر من دعوى خدايى نمود، و اگر فضيلت است ، بگو تا بشنويم. سيّد قاسم خجل شد . به طرفى ديگر بنشست (مجالس المؤمنين : ج ۱ ص ۵۲۳).

[۱۱۱]تاريخ رشيدى : ص ۶۲۷ - ۶۲۸.

[۱۱۲]رسالة الهدى : بند ۴۷ - ۴۹.

[۱۱۳]رسالة الهدى : بند ۱۱.

[۱۱۴]رسالة الهدى : بند ۲۱.

[۱۱۵]رسالة الهدى : بند ۱۵.

[۱۱۶]رسالة الهدى : بند ۱۲.

[۱۱۷]رسالة الهدى : بند ۳۲.

[۱۱۸]كنت فى سفر، فوصلت إلى واحد من الأبدال، إسمه محمود الانجوانى، بقرية وسمة من قرى فراهان بعراق العجم، فأخبرنى عما وقع على فى سفرى خبراً صحيحاً، فقال للحضار: عزوا هذا الرجل، فانه ولد الامام محمّد المهدى عليه السلام (رسالة الهدى : بند ۲۹).

[۱۱۹]و قال الواصل الجلالى أبو يزيد الخلخالى - سلمه اللَّه - : رأيت فى العوالم المعنوية مقامك فوق مقام الكمل، بل أكمل الكمل بمأتى درجه، من كل درجة إلى درجة مسافة ألف سنه . (رسالة الهدى : بند ۲۹).

[۱۲۰]رسالة الهدى : بند ۳۵.

[۱۲۱]رسالة الهدى : بند ۱۰.

[۱۲۲]صحيح بخارى : ج ۶ ص ۲۶۰۴ ح ۶۷۰۰ ، صحيح مسلم : ج ۴ ص ۵۲ ح ۲۹۱۰ .

[۱۲۳]شذرات الذهب: ج ۹ ص ۳۸۱.

[۱۲۴]بدائع الزهور فى وقائع الدهور : ج ۳ ص ۲۴۷.

[۱۲۵]موسوعة العلّامة المرعشى: ج ۲ ص ۳۵۶.

[۱۲۶]موسوعة العلّامة المرعشى : ج ۲ ص ۳۵۶ (به نقل از : مجموعه مرحوم شمس العلما گركانى).

[۱۲۷]موسوعة العلّامة المرعشى : ج ۲ ص ۳۵۶ (به نقل از : مجموعه مرحوم شاه زاده ابو الحسن ميرزا شيخ الرئيس).

[۱۲۸]فهرستواره كتاب هاى فارسى: ج ۱۱ ص ۴۳۸ .

[۱۲۹]منتخب التواريخ: ج ۳ ص ۳۲ .

[۱۳۰]منتخب التواريخ: ج ۳ ص ۳۳ .

[۱۳۱]براى آگاهى بيشتر ، ر . ك : المهدى المنتظر فى ضوء الأحاديث و الآثار الصحيحة : ص ۹۷ - ۹۸ .

[۱۳۲]فتوحات شاهى: ج ۱ ص ۲۳۳ .

[۱۳۳]أحسن التواريخ: ج ۲ ص ۱۰۰۵.

[۱۳۴]تيمارستان.

[۱۳۵]بدائع الزهور فى وقائع الدهور : ج ۲ ص ۱۷۳۲ .

[۱۳۶]از شيخ صفى تا شاه صفى (تاريخ سلطانى) : ص ۸۰.

[۱۳۷]تاريخ جهان آراى عبّاسى : ج ۱ ص ۶۸ .

[۱۳۸]رياض الفردوس خانى : ص ۴۲۳ - ۴۲۴ .

[۱۳۹]تاريخ منتظم ناصرى: ج ۲ ص ۹۱۴ .

[۱۴۰]دانش نامه ادب فارسى: ج ۴ ص ۴۰۸. در همين منبع، با استفاده از مآخذ مختلف، خلاصه اى از تعاليم وى آمده است.

[۱۴۱]الأعلام ، زِرِكلى: ج ۱ ص ۱۶۱ .

[۱۴۲]منائح الكرم: ج ۴ ص ۳۰۲ - ۳۰۳، تحصيل المرام فى أخبار البيت الحرام: ج ۲ ص ۸۰۰، سمط النجوم العوالى: ج ۴ ص ۵۲۲ ، التاريخ القويم: ج ۲ ص ۳۴۴ .

[۱۴۳]تاريخ طبق الحلوى : ص ۱۲۶ - ۱۲۷ .

[۱۴۴]طبقات الزيديّة الكبرى: ج ۲ ص ۱۱۷۲ .

[۱۴۵]ر . ك: جهود الإصلاح و التحديث فى آسيا الوسطى : ص ۱۳ (به نقل از پاورقى الرحلة المكناسى : ص ۱۰۵) .

[۱۴۶]آقاى گودرز رشتيانى با جستجو در برخى از منابع روسى در باره وى نوشته است : مشخّص شد كه از نظر طرفداران شيخ منصور ، او به نوعى مهدى موعود يا رهبرى مقدّس تلقّى مى شده است. اين كه خود منصور تا چه حد بر آن اصرار مى كرده و يا تكذيب نموده ، مشخّص نيست. وقوع چند زلزله قوى ، يكى در دوازدهم و سيزدهم فوريّه ۱۷۸۵ م و ديگرى ، چهارم مارس ۱۷۸۵ م كه علاوه بر چچن ، در همه قفقاز شمالى احساس شد ، در جلب توجّه اهالى داغستان و چچن و افزايش طرفداران شيخ منصور تأثير زيادى داشت و از نظر افكار عمومى ، مؤيّد ادّعاى شيخ منصور در فرا رسيدن آخر الزمان بود. از اين رو ، فرماندهان روسيّه در بيانيّه هاى خود ، محمّد صلى اللَّه عليه و آله را آخرين پيامبر مى دانستند و شيخ منصور را پيامبر دروغين مى خواندند ، به اين اميد كه از طرفداران او كاسته شود. در آرشيو تركيّه (احتمالاً نخست وزيرى تركيّه) سندى است مبنى بر اين كه: «امامان جمعه و جماعات مساجد مهمّ عثمانى در خطبه هاى خود ، خواستار عدم حمايت از شيخ منصور شدند و تأكيد مى كردند كه او مهدى نيست و كذّاب است». منبع آن ، كتاب شيخ منصور تأليف قتلى محمّد باتيرگرى اوغلى تكليف (Batصrgرrرy uصlل Tرfkilev Qotlصmرxرmmرt) است . اين شخص از مسلمانانى بود كه در ارتش روسيّه در جنگ با عثمانى شركت داشت و احتمالاً در ۱۹۱۷ م درگذشته است . اين كتاب به اين مشخّصات در پترزبورگ چاپ شده است : قارالكوا.م.آ، شيخ منصور آناپه اى .

[۱۴۷]الرحلة المكناسى : ص ۱۰۵ - ۱۳۱ .

[۱۴۸]مهدى از صدر اسلام تا قرن سيزدهم : ص ۶۸ .

[۱۴۹]مهدى از صدر اسلام تا قرن سيزدهم : ص ۷۶ .

[۱۵۰]شهرى است در استان خارطومِ سودان .

[۱۵۱]المهديّة فى الإسلام : ص ۲۰۹ - ۲۱۰ . نيز ، ر. ك : المهديّة فى الإسلام : ص ۲۱۱ - ۲۳۳ .

[۱۵۲]مهدى از صدر اسلام تا قرن سيزدهم : ص ۷۳ - ۷۵ .

[۱۵۳]الأعلام الشرقيّة: ج ۲ ص ۵۹۷ .

[۱۵۴]مهدى از صدر اسلام تا قرن سيزدهم : ص ۵۲ - ۵۴ .

[۱۵۵]مهدى از صدر اسلام تا قرن سيزدهم : ص ۵۴ .

[۱۵۶]فيض الملك: ج ۱ ص ۲۳۸، الخطط التوفيقيّة: ج ۱۳ ص ۴۴ و ج ۱۴ ص ۷۶ و ۹۵ .

[۱۵۷]ر. ك : المهديّة فى الإسلام : ص ۲۶۸ - ۲۶۹ ، دائرة المعارف بزرگ اسلامى : مدخل «بريلوى» .

[۱۵۸]عون المعبود: ج ۱۱ ص ۲۴۸ .

[۱۵۹]تاريخ اليمن ، واسعى : ص ۶۶ .

[۱۶۰]شيخيگرى و بابيگرى : ص ۲۰ .

[۱۶۱]ر . ك : ترجمه رساله حياة النفس شيخ احمد احسايى كه توسط سيّد كاظم ترجمه شده و ما حصل باور رسمى و عمومى آنان به امام زمان عليه السلام است (شيخيگرى و بابيگرى : ص ۵۵ - ۵۷) .

[۱۶۲]شيخيگرى و بابيگرى : ص ۱۱۶ - ۱۱۷ .

[۱۶۳]بهائيان : ص ۱۶۹ - ۱۷۰ .

[۱۶۴]ر. ك: رحيق مختوم: ج ۱ ص ۵۸۱ (به نقل از: بهائيان : ص ۱۷۲) .

[۱۶۵]نقطة الكاف : ص ۲۱۲ (به نقل از : بهائيان : ص ۲۰۹) .

[۱۶۶]تاريخ نبيل زرندى : ص ۱۹۸ .

[۱۶۷]براى نمونه ، ر . ك : تاريخ صدر الصدور از عبّاس افندى : ص ۲۰۷ .

[۱۶۸]ر .ك : بهائيان : ص ۲۱۶ به بعد.

[۱۶۹]نواده وى ، ميرزا بشير احمد ، كتابى با عنوان سيرة المهدى در شرح حال وى نوشته كه ندوى در كتاب القاديانى و القاديانيّه (ص ۲۴ - ۳۱) ، از آن استفاده كرده است .

[۱۷۰]چاپ ۱۹۰۳ ق .

[۱۷۱]الأعلام، زركلى: ج ۱ ص ۲۵۶ .

[۱۷۲]موسوعة العلّامة المرعشى: ج ۲ ص ۳۴۵ .

[۱۷۳]موسوعة العلّامة المرعشى: ج ۲ ص ۳۵۴ .

[۱۷۴]موسوعة العلّامة المرعشى: ص ۳۵۵. آقاى مرعشى افزوده كه اين مطلب را از آقا شيخ اسماعيل محلّاتى شنيده است.

[۱۷۵]موسوعة العلّامة المرعشى : ص ۳۳۵. مرحوم مرعشى مورد چهارم را از استاد بلاغى و مورد پنجم را از حاج ميرزا على شهرستانى شنيده است.