حىّ على خير العمل

در برخى از احاديث اهل بيت عليهم السلام[۱]و شمارى از گزارش هاى تاريخى[۲]اين گونه آمده است كه در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله و دوران حكومت ابو بكر و آغاز خلافت عمر ، «حىَّ على خير العمل» ، جزء اذان و اقامه بوده است ؛ ولى عمر ، با اين استدلال كه اين جمله ، موجب اهمّيت دادنِ بيش از اندازه مسلمانان به «نماز» و سستى كردن آنان در «جهاد» مى شود ، آن را از اذان و اقامه حذف كرد .

بديهى است كه اين استدلال ، صحيح نيست ؛ زيرا علاوه بر آن كه اجتهاد در برابر نصّ پيامبر صلى الله عليه و آله صحيح نيست ، اگر اعتقاد به اين كه نماز ، بهترين كار است ، موجب سستى در جهاد مى شد ، شارع حكيم ، آن را جزء اذان و اقامه قرار نمى داد ، ضمن آن كه تجربه عصر نبوى نيز اين استدلال را نقض مى كند .

جالب توجّه است كه طبق برخى از روايات ، روزى ، پيامبر صلى الله عليه و آله در باره ارزش ياد خدا و نقش آن در تكامل انسان و پيشگيرى از انواع نابه سامانى هاى دنيوى و اخروى فرمود :

لَيسَ عَمَلٌ أحَبَّ إلَى اللّهِ تَعالى ، وَ لا أنجى لِعَبدٍ مِن كُلِّ سَيِّئَةٍ فِى الدُّنيا وَ الآخِرَةِ مِن ذِكرِ اللّهِ .  هيچ عملى در نزد خداى متعال ، محبوب تر از ياد خدا نيست و بنده را از هر بدى در دنيا و آخرت ، نجات مى بخشد .

يكى از اصحاب ايشان (شايد شخصِ عمر) كه اين سخن بر او گران آمد ، گفت : آيا جنگيدن در راه خدا ، بهترين كار نيست؟

پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ فرمود :

لَولا ذِكرُ اللّهِ لَم يُؤمَر بِالقِتالِ ![۳]اگر [ به خاطر ] ياد خدا نبود ، به جنگ ، دستور داده نمى شد .

اين حديث به روشنى نشان مى دهد كه در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله نيز «خير العمل» بودن نماز ، براى برخى از صحابه مورد اشكال بوده است . نماز ، از آن جهت ، بهترينِ كارهاست كه كامل ترين مصداق ياد خداست ، چنان كه در قرآن تصريح شده است :

« وَ أَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِى .[۴]

و نماز را براى من به پا دار»  .

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در پاسخ اين ايراد ، تأكيد مى فرمايد كه «ياد خدا» از «جهاد» ، ارزشمندتر است ؛ زيرا فلسفه جهاد ، ياد خدا و پيوند با اوست . آرى ! اين پيوند است كه از انواع فسادهاى فردى و اجتماعى ، پيشگيرى مى نمايد ، چنان كه خداوند متعال مى فرمايد :

« إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ .[۵]

همانا نماز از زشتكارى و ناپسندى باز مى دارد ، و هر آينه ، ذكر خدا بزرگ تر است»  .

نيز همين پيوند است كه سعادت و كاميابى دنيا و آخرت را به همراه دارد :

« مَن كَانَ يُرِيدُ ثَوَابَ الدُّنْيَا فَعِندَ اللَّهِ ثَوَابُ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ .[۶]

هر كس پاداش دنيا را مى خواهد ، [ بداند كه ] پاداش دنيا و آخرت نزد خداست»  .