اجتهاد در تفسير بخاری با تأثيرپذيری فراوانش از ابوعبيده

نشریه : حدیث پژوهی

نویسنده : پديدآورنده : پرویز رستگار
پديدآورنده : عليرضا پوربرات

چکیده :

کتاب صحيح بخاری از کتاب‌های پايه و مورد رجوع مسلمانان است که روايات تفسيری در بخشی از آن گردآوری و «کتاب التفسير» ناميده شده است. با آنکه از يک کتاب حديثی صرف و نگارش يافته در سده‌های نخستين، نبايد چشم‌داشتی جز رويکردی ويژه به حديث مسند داشت، بخش کتاب التفسير آن، جلوه‌گاه گونه‌ای از تفسير عقلی (ادبی‌ـ بلاغی) و نه کاملاً اثری است. بريدن سند روايات، بهره‌گيری فراوان از سخنِ مفسران مجتهد، گردآوری روايات تفسيری در يک جا و نام‌گذاری آن‌ها و برگزيدن روايات سره از ديگر روايات، مواردی است که اجتهاد در اين تفسير را پررنگ‌تر می‌سازد. بخاری در اين تفسير، ذيل تفسير واژگان و مفردات قرآنی، نام مفسر آن را نيز ياد می‌کند اما گاهی از مفسر آن‌ها نامی نمی‌برد که گمان می‌رود تفسير از خود ايشان باشد، در حالی که چند سده بعد شارحانِ صحيح بخاری، بيشتر آن‌ها را به ابوعبيده معمر بن مثنی تيمی نسبت داده‌اند؛ از اين رو، هنگام جست‌وجو از انگيزه و چرايی ياد نکردن نام ابوعبيده، دو علت اصلی شايستۀ ياد کردن و درنگ است: يکی رفتار بر اساسِ شيوه متقدمان در نام نبردن از صاحب مطالب و ديگری جلوگيری از افزايش حجم اين تفسير.