(۲)
ارتباط عقل و دین در قرآن و حدیث
اسماعیلى، ذبیح اللَّه
كارشناسى ارشد الهیات و معارف اسلامى
مركز تربیت مدرّس حوزه علمیه قم
استاد راهنما: دكتر ابراهیمى دینانى، غلامحسین
استاد مشاور: دكتر بهشتى، احمد
۱۳۷۱
۱۷۴
موضوع پایان نامه، بررسى ارتباط عقل و دین در آیات قرآن و احادیث معصومان علیهم السلام است. نگارنده، پس از تعاریفى كه از عقل در قرآن، احادیث و روایات معصومان علیهم السلام و لغت آورده، مى گوید به این نتیجه رسیده كه عقل، نیرویى است تشخیص دهنده و ملاك فهم و درك، كه انسان را از حیوان جدا مى كند، و همه تعاریف، در نهایت به یك چیز برمى گردد، گرچه از نظر عبارت با یكدیگر اختلاف دارند؛ لیكن اگر دقّت شود، هر تعبیر از عقل، در واقع، به بُعدى از ابعاد آن اشاره دارد، نه اینكه تعریف حقیقى عقل باشد و به عبارت مصطلح، به آن «شرح الإسم» مى گویند، نه تعریف حقیقى. بنا بر این، نگارنده، ارزش عقل را از دیدگاه دین به معناى جامعش بررسى كرده و چون در جمعبندى بین تعاریف عقل به این نتیجه رسیده كه عقل در مجموع، وسیله سعادت و كمال بشر است ، رابطه بین عقل و دین را در همین نقطه مشترك مىداند و همسویى عقل و دین را به اثبات مىرساند. كلّیات بحث در این پایاننامه، بر محور سه بخش قرار داده شده است: در بخش نخست، نگارنده، ابتدا معانى عقل در لغت، فلسفه، كلام، اخلاق، قرآن و حدیث، مورد بحث و بررسى قرار داده است. در بخش دوم، اهمّیت و ارزش عقل در قرآن كریم مورد بررسى قرار گرفته است. در بخش سوم، مقام و ارزش عقل از دیدگاه حدیث، مورد توجّه قرار گرفته، كه به دلیل گستردگى مباحث، قسمت زیادى از مطالب پایاننامه را به خود اختصاص داده است. مباحث مطرح شده در بخش اخیر، به اجمال عبارتاند از: ۱ . عقل، قوّه و قدرت شناخت، ۲ . راه شناخت عقل، ۳ . منابع عقل و اندیشه، ۴ . خاصیت استقلال در شناخت عقل، ۵ . عوامل شكوفایى عقل، ۶ . موانع رشد و تعالى عقل، ۷ . ارتباط عقل و علم، ۸ . ارتباط عقل و عبادت، ۹ . تقابل عقل و جهل، ۱۰ . عقل، ملاك هویت انسان. در این نوشتار، نگارنده، در رجوع به منابع تحقیق خود از كتاب پُر ارزش تفسیر المیزان علامه طباطبایى(ره) به نیكى یاد كرده و آن را تفسیرى جامع براى كار تحقیقى خود دانسته و علاوه بر استفاده گسترده از جوامع روایى شیعه، احادیث منابع اهل سنّت را هم مدّ نظر داشته و مورد استفاده قرار داده است.