وَ اسْتَصْلِحْ بِقُدْرَتِكَ مَا فَسَدَ مِنِّي.[۱]
صحبت در تبیین این فراز نورانی بود که طبق آن از خداوند متعال میخواهیم که خدایا! با قدرت و تواناییات آنچه از من فاسد شده را اصلاح کن.
گذشت که برای مستجاب شدن دعا، علاوه بر آن، باید اقداماتی هم از سوی انسان انجام شود تا مفاسد روحی انسان اصلاح گردد. جدّیت و تلاش، مخالفت با هوای نفس و قناعت سه اقدام اساسی برای اصلاح نفس بود که بدان اشاره شد. چهارمین اقدام عبارت است از مجازات کردن نفْس در صورتی که رام نشود.
در روایتی از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل شده است که میفرماید:
إذا صَعُبَت عَلَيكَ نَفسُكَ فَاصعُب لَها تَذِلَّ لَكَ، وخادِع نَفسَكَ عَن نَفسِكَ تَنقَد لَكَ.[۲]
هرگاه نفْس تو در برابرت سركشى كرد، تو نيز در برابر او سركشى كن، تا رام تو شود و نفْس خود را درباره خودت فريب بده، تا فرمانبردار تو شود.
گاهی وقتها انسان در برابر نفس کم میآورد و شکست میخورد، در این مواقع اگر میخواهد خودسازی کند، باید نفسش را مجازات کند. این همان چیزی است که در کتب اخلاقی از آن با عنوان «مُعاقبه» به معنای عِقاب کردن خویشتن، یاد میشود.
نقل میکنند مرحوم آیت الله بروجردی ـ رضوان الله تعالی علیه ـ نذر کرده بود اگر عصبانی شود یک سال روزه بگیرد؛ لذا وقتی یکبار سر درس عصبانی میشوند، خودشان را مجازات میکنند و یک سال روزه میگیرند. این است که در این روایت حضرت سفارش کردند هرگاه نفس سرکشی کرد، تو هم در برابر آن سرکشی کن و با مجازات کردن خودت، آن را رام کن.
پنجمین عامل اصلاح نفس، معاشرت با انسانهای صالح و خردمند است. باز از امیر المؤمنین علی۷ نقل شده که میفرماید:
فَسادُ الأخلاقِ بمُعاشَرَةِ السُّفَهاءِ، و صَلاحُ الأخلاقِ بمُنافَسَةِ العُقَلاءِ.[۳]
همنشينى و معاشرت با انسانهای کم خرد و سفیه، اخلاق را تباه مىسازد و در مقابل همنشینی و همدمی با خردمندان باعث اصلاح اخلاقی میشود.
اینها پنج اقدامی بود که برای اصلاح نفس باید رعایت شود، اما جامعترین اقدام جهت خودسازی عبارت است از رعایت تقوا. تقوا دارویی است که موجب تطهیر نفس میشود. مولای متقیان علی علیه السلام میفرماید:
إنَّ تَقوَى اللّهِ دَواءُ داءِ قُلوبِكُم ... و صَلاحُ فَسادِ صُدورِكُم، و طَهورُ دَنَسِ أنفسِكُم.[۴]
تقواى الهى داروى درد قلبهايتان و مايه اصلاح تباهى سينههايتان و پاك كننده آلودگى جانهايتان است.
از خداوند منان میخواهیم همه ما را به زیور تقوا بیاراید.
[۱]. الصحيفة السجّاديّة: الدعاء ۲۰.
[۲]. عيون الحكم والمواعظ، لیثی، ص ۱۳۳ ح ۲۹۸۵.
[۳]. بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ۷۸ ص ۸۲ ح ۷۸.
[۴]. نهج البلاغة: الخطبة ۱۹۸.