دانش رجال از دیدگاه اهل سنّت

این کتاب، مبانی اهل سنت را در حوزه قواعد رجالی، با زبان و منطق قابل استفاده شیعیان گزارش کرده است.

مجموعه قوانین و ضوابط ارزیابی صدور حدیث، در یکی از فروع علم حدیث، به نام علم رجال سامان یافته و مذاهب مختلف اسلامی در برخی از این قواعد و حدود آن با یکدیگر اختلافاتی دارند. این کتاب، مبانی اهل سنت را در حوزه قواعد رجالی، با زبان و منطق قابل استفاده شیعیان گزارش کرده است. نویسنده از منابع معتبر و مهم اهل سنت بهره گرفته و به این موضوعات پرداخته است: تعریف و تاریخچه رجال اهل سنّت، شیوه شناخت راویان، قواعد جرح و تعدیل، منابع رجالی، بررسی رجالی جوامع حدیثی و معرفی بزرگان رجالی اهل سنّت.

مقدمه کتاب

سخنى با خواننده

قرآن كريم ، به صراحت ، فرمانبردارى از رسول خدا و سنّت وى را بر مسلمانانْ واجب فرموده و سنّت رسول خدا را هم وزن قرآن كريم قرار داده است ؛ چه آن كه سنّت ، بيان قرآن و تفسير آن است .

سنّت پيامبر اسلام ، در طول قرن ها با نقل راويان و ناقلان احاديث ، بر زبان ها ماندْ تا آن كه در كتاب ها و مصادر روايى ثبت و ضبط گرديد . آنچه موجب اعتماد به اين نقل ها بوده ، همانا اعتماد بر راويان حديث بوده است ؛ چه آن كه ادلّه حجّيت و اعتبار خبر واحد ، تنها حجّيت احاديثى را اثبات مى كنند كه به نقل از راويان ثقه باشند و صدور روايت را اطمينان بخش نمايند .

مجموعه قواعد و ضوابط ارزيابى صدور حديث ، در يكى از فروع علم حديث ، به نام «علم رجال» سامان يافته و مذاهب مختلف ، در حدّ و حدود اين قواعد رجالى اختلافاتى دارند.

تمام گروه هاى مسلمانان ، جز گروه «قرآنيون» ـ كه سنّت نبوى را حجّت نمى دانند ـ كم و بيش اين قواعد و اصول را در استفاده از حديث ، رعايت كرده اند و هر يك از ايشان ، اين قواعد را در طول تاريخ حديث ، بر اساس نيازها و تجربيات و اصول و مبانى خاص خودشان طرح ريزى و ارائه كرده اند.

بديهى است كه همه اهتمام گروه هاى يادشده ، حفظ سنّت نبوى و به وديعت گذاردن آن به بهترين وجه بوده است و استفاده پيروان هر گروه از ودايعِ گروه ديگر ، در گرو آشنايى با اين قواعد است.

آنچه در پيش رو داريد ، مبانى و اصول رجالى معتبر نزد مشهور اهل سنّت است كه در حدّ آشنايى با اين دانش از ديدگاه ايشان است ؛ اما در عين حال ، كوشش بر آن بوده كه مطالب كلّى و اصلى هر مبحث و نيز منابع اصلى در هر مبحث ، ارائه و شناسانده شوند .

از سوى ديگر ، شيوه ارائه و دسته بندى و منطق آن ، به گونه اى انتخاب شده كه دانش پژوهان شيعى مذهب نيز به خوبى بتوانند به آراى رجالى اهل سنّت ، دست يابند . اميد است كه اين پژوهش ، در نظر ارباب فضل و علم و حديث پژوهان گرامى مقبول افتد.

اين اثر ، حاصل زحمات و تحقيقات محقّق گرامى حجة الاسلام آقاى محمّد رضا جديدى نژاد است كه قدردانى از ايشان و آرزوى توفيق بيشتر براى ايشان را بر خود لازم مى دانم.

مدير گروه رجال

محمّد كاظم رحمان ستايش

پيش گفتار

مذاهب مختلف اسلامى ، به اتّفاق ، سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله را يكى از اركان دين برشمرده اند و عمل كردن به آن را وظيفه تمام مسلمانان مى دانند . آنان همچنين حديث را به عنوان «حكايتگر سنّت» مورد اهتمام قرار داده و در تمام جوانب و زواياى آن به كندوكاو پرداخته اند و بدين سان ، فقه ، كلام ، تفسير و تاريخ و علوم ديگر نقلى خويش ـ كه وابستگى به سنّت داشته اند ـ را نيز غنا بخشيده اند . دانش هاى مختلفى در مسير شناخت حديث به وجود آمدند و گسترش يافتند تا سنّت را آن چنان كه بوده ، حفظ كنند ، بشناسانند و براى ديگران نقل كنند.

از مهم ترين دغدغه هاى عالمان حديث پژوه ، احراز «صدور روايات از معصوم» از طريق سند آنها بوده است . ايشان براى مباحثى كه اين امر را تبيين مى كند و راويان را مى شناساند ، دانشى را به نام «علم رجال» ، بنيان نهاده اند.

اين دانش ، حاصل زحمات عالمان بسيارى است كه در طول تاريخ فرهنگ اسلامى كوشش و توان علمى خويش را براى به كار گيرى اصول عُقَلايى مطابق با شريعت ، مصروف داشته اند. بى شك ، تضارب آراى محدّثان مذاهب مختلف اسلامى در پويايى اين علم و شكوفايى قواعد و ضوابط آن ، نقش بسزايى داشته است . بدين ترتيب ، آشنايى محدّثان ـ با هر مذهبى كه داشته باشند ـ با اصول و ضوابط حديث و رجال در مذاهب مختلف ، مى تواند راهگشاى ايشان در شناختى دقيق تر و عميق تر از حديث و رجال حديث باشد.

اين امر ، آن گاه روشن تر مى شود كه به اين نكته توجّه نماييم كه براى مثال ، بسيارى از راويان اهل سنّت ، در منابع شيعى نيز روايت دارند . همچنين اهل سنّت ، روايات بسيارى را از راويان شيعى مذهب در منابع خود نقل كرده اند . اين رابطه در بين مذاهب فرعى ديگر نيز وجود دارد.

آشنايى دانش پژوهان هر مذهب با رجال و قواعد رجالى مشترك بين آنها و ديگر مذاهب ، و تعيين موارد اختلاف ، قدمى مثبت و مهم در راه دستيابى به نتيجه متقَن در اين موارد است.

همچنين آشنايى محدّثان مذاهب مختلف با مبانى و شيوه يكديگر در استفاده از منابع حديثى و رجالى ، خود ، امرى مهم و قابل توجّه است . بسا احتجاجات و استدلال ها كه به جهت عدم آشنايى با مبانى حديثى و رجالى يكديگر صورت گرفته و با كم ترين بررسى ، خطا بودن و بطلان آنها مشخّص خواهد شد . نمونه هاى اين گونه مطالب بسيارند . از جمله ، گاه ديده مى شود كه اهل سنّت به وجود روايتى در «كتب اربعه» حديثى شيعه تمسّك جسته و به آن احتجاج كرده اند، با اين تصوّر كه كتب اربعه نيز نزد شيعيان همچون كتب ستّه نزد ايشان ، صحيح شمرده مى شوند ، غافل از آن كه شيعه هرگز چنين اعتقادى درباره احاديث كتب اربعه ندارد . حتّى عالمان اخبارى مسلك شيعى نيز كه احاديث اين كتاب ها را «صحيح» و «قطعىّ الصدور» شمرده اند، در عمل و در مقام فتوا همه روايات را قابل استناد و تمسّك نمى دانند.

نيز برخى نويسندگان شيعه در نقد و ردّ نظريه «عدالت صحابه» به فتنه هاى عصر خلافت عثمان و امام على عليه السلام ـ كه موجب نزاع ها و جنگ هايى بين صحابيان شد ـ تمسّك كرده اند، در حالى كه عالمانِ رجالى اهل سنّت ، در توجيه اين گونه امور ، به اجتهاد صحابيان و معذور بودن ايشان در موارد اشتباه بودن اجتهادشان تمسّك جسته اند. همچنين برخى ديگر از ردّيه هاى اين نظريه ، از سوى عالمان رجالى اهل سنّت با توجيهاتى پاسخ داده شده است.

بر اين اساس ، بر دانش پژوه شيعى لازم است كه براى تكميل نقد و بررسى خود درباره اين نظريه ، همه مبانى و توجيهات اهل سنّت را مورد توجّه قرار دهد تا بتواند استدلالى دقيق و كامل ارائه دهد.

كتاب حاضر ، بر اساس ضرورت آشنايى با مبانى رجالى اهل سنّت ، به سفارش مركز تحقيقات دار الحديث و با هدف تسهيل استفاده از منابع رجالى و حديثى اهل سنّت براى دانشيان شيعىِ حوزه حديث فراهم آمد.

اين كتاب در يك مقدّمه و شش فصل سامان يافته كه مباحث آنها به قرار زير است :

مقدّمه ، شرح دو اصطلاح متداول در تمام مباحث؛

فصل اوّل ، كلّيات و مفاهيمى چون : تعريف دانش رجال ، ارتباط آن با علوم ديگر و تاريخچه دانش رجال؛

فصل دوم ، شيوه شناخت راويان حديث؛

فصل سوم ، قواعد جرح و تعديل رجال حديث؛

فصل چهارم ، آشنايى با مصادر رجالى اهل سنّت ؛

فصل پنجم ، بررسى رجالى و اعتبار جوامع حديثى اهل سنّت؛

فصل ششم ، معرّفى بزرگان رجالى اهل سنّت.

در تأليف اين اثر ، اصول زير مورد توجّه نويسنده بوده است:

۱ . مطالب كتاب با توجّه به مخاطب ، يعنى دانش پژوهان شيعى ، و در قالب هاى متداول و شناخته شده ايشان ارائه شده است.

۲ . سعى بر اين بوده تا مبانى اهل سنّت به صورت دقيق و مستند گزارش شوند و هرگونه نقد آنها به فرصت ديگرى واگذار شود.

۳ . منابع مورد استناد ، از مصادر اوّليه رجال و درايه اهل سنّت اند و در موارد نادر ، به جهت مناسب تر بودن بيان ، به كتاب هاى معاصران (از اهل سنّت) نيز مراجعه شده است.

در پايان از استاد گرامى و دانشمند محترم ، جناب حجة الاسلام محمّد كاظم رحمان ستايش ، مدير گروه رجال مركز تحقيقات دارالحديث ، به جهت راهنمايى هاى فراوانى كه همواره در طول تحقيق داشته اند، كمال تشكر را دارم.

اميدوارم خوانندگان گرامى نيز حقير را از انتقادها و پيشنهادهاى خويش بهره مند سازند.

حوزه علميه قم

محمّد رضا جديدى نژاد

۲۰ جمادى الأوّل ۱۴۲۳

۹ مرداد ۱۳۸۱ حوزه علميه