اذان اول و ثانی و ثالث

توضیح اذان اول و ثانی و ثالث
مى دانيم كه پيامبر اكرم(ص) ، سال ها در مدينه و اطراف آن ، نماز جمعه را بر پا مى كرده است . گزارش هاى متعدّد در اين باره هم داستان اند كه پيامبر(ص) براى فرا خواندنِ مردم به نماز جمعه ، از شعار هميشگى اسلام ، يعنى اذان ، استفاده نموده است . مؤذّن پيامبر(ص) ، زمانى كه امام جمعه براى ايراد خطبه فراز مى آمد ، اذان مى گفت[۱]و پس از فرود آمدن امام جمعه و آمادگى براى برپايى نماز ، اقامه مى گفت .[۲]

اين سيره ، در روزگار دو خليفه اوّل و دوم و نيمه نخست خلافت عثمان نيز استمرار داشته است ؛[۳]امّا به روزگار عثمان ، اذانى ديگر بر اذان و اقامه اصلى نماز جمعه ، افزوده شد .[۴]

جايگاه اين اذانِ اضافه شده ، طبق نقل اكثر قريب به اتّفاق راويان و فقيهان، پيش از ظهر شرعى جمعه بوده است ،[۵]و از اين رو ، آن را «اذان اوّل» مى ناميده اند . گفتنى است به دليل اين كه اين اذان ، پس از اذان اصلى و سال ها پس از پيامبر اكرم(ص) پديد آمده ، «اذان ثانى» هم ناميده شده است . بر همين پايه و با اطلاق اذان بر اقامه به دليل تغليب ، و يا به دليل اين كه آن نيز نوعى اعلام و تأذين و نداست ، اين اذان افزوده را «اذان ثالث» يا «نداء ثالث» نيز خوانده اند .

دلیل افزودن این اذان
گزارش هاى تاريخى و حديثى ، دليلى را از سوى مُبدِع اين اذان اضافى ، گزارش نكرده اند و تنها گفته اند كه اين افزودن ، به هنگام فراوان شدنِ مردم و دور شدن خانه هاى آنها از مسجدِ پيامبر(ص) بوده است . شايد بتوان با توجّه به اين نكته و نيز مكان اين اذان ـ كه بيرون از مسجد مدينه و طبق قول بسيارى در زوراء (در بازار مدينه) بوده است ،[۶]ـ اين گونه گفت كه : عثمان ، مى خواسته است با اين اذان پيش از وقت ، مردم ساكن در اطراف شهر و مكان هاى دور از مسجد النبى(ص) را از نزديك شدن وقت نماز جمعه ، آگاه كند تا آن كه پس از طهارت و طىّ مسير ، از آغاز خطبه هاى نماز ، در مسجد ، حضور داشته باشند و به سخنان خليفه ، گوش بسپارند ؛[۷]همان چيزى كه او را وادار به مقدّم داشتن خطبه هاى نماز عيد فطر و قربان بر نماز آن كرد ؛ زيرا مردم به كارهاى عثمان و شيوه زمامدارى او معترض بودند و به سخنان او توجّه نمى كردند.

زمان وقوع اين كار ، اين احتمال را تقويت مى كند ؛ زيرا بر طبق گزارش مورّخان ،[۸]افزودن اذان در سال سى ام هجرى است ؛ يعنى تاريخى كه نقطه عطف ميان دو دوره خلافت عثمان است و در اين سال است كه عثمان ، به تدريج ، مورد انتقادها قرار گرفت و مردم به خطبه ها و اندرزهاى او ، اعتنايى نمى كردند و بدان ، گوش نمى سپردند .