روش شناسی علم کلام (اصول استنباط و دفاع از عقاید)

این اثر در سه بخش تدوین شده است.

این اثر در سه بخش تدوین شده است. بخش اوّل به مباحث مقدماتی و بر معناشناسی مفردات و تبیین مؤلفه هایی مانند تعریف علم کلام و ویژگی های آن، تعریف معرفت و اقسام آن، معنای روش شناسی و معنای حجیت می پردازد. بخش دوم به روش شناسی استنباط آموزه های دینی اشاره دارد. در این بخش، روش نقلی، عقلی و فطرت مورد بحث قرار گرفته است. در بخش سوم، نویسنده به روش شناسی دفاع از آموزه های دین پرداخته است که به صورت تفصیلی در پنج فصل جداگانه تبیین شده است.

مقدمه

یکی از مهم ترین ویژگی های یک علم که باید در بررسی و شناخت آن طرح شود، روش آن علم است. به عبارتی روش، موضوع و غایت یک علم اصلی ترین ویژگی های قابل مطالعه هر علم است.

بررسی و تنقیح روش علم کلام و طرح مباحث روش شناسانه درباره این علم یکی از مقدمات ضروری حوزه کلامی روش مند است. با وجود این، مباحثی که در کتاب های کلامی قدیم و جدید ذکر شده، به مباحث محتوایی و موضوعات کلامی و مقدمات محتوایی آن مربوط می شود.

البته بررسی یک علم و روش آن معمولاً در علم دیگر مطالعه می شود، که علم کلام تاکنون از چنین دانشی بهره مند نبوده است.

نیاز به مطالعه یک علم و روش آن زمانی احساس می شود که آن علم به رشد کافی رسیده و مورد توجه جامعه علمی قرار گرفته باشد.

با توجه به تأسیس مراکز و مؤسسات علمی و رشته هایی با هدف مطالعه در حوزه کلام، انتشار کتاب ها و مقالات متعدد در تبیین اعتقادات دینی و پاسخ به پرسش ها و شبهاتی که درباره دین، اسلام و تشیع تدوین مطرح شده است؛ به نظر می رسد این علم تا حدی جایگاه خود را بدست آورده و توجه دانشمندان را به خود معطوف کرده است. از این رو، زمان طرح بررسی های روش شناسانه درباره این علم فرا رسیده است.

هر علمی نیازمند سلسله مبانی و روش هایی است که در علم دیگری مورد بررسی قرار می گیرد. برای مثال مبانی روشی فلسفه در علم منطق، مبانی روشی فقه در علم اصول و مبانی روشی علوم تجربی در فلسفه علم بررسی می شود. بنابراین، مبانی روشی کلام نیز باید در علم دیگری بررسی شود. البته برخی مباحث منطق و اصول فقه در کلام نیز به کار می آید، اما برخی مباحث مختص کلام وجود دارد که باید در علم جدیدی بررسی شود. کتاب حاضر سعی کرده تا با طرح این گونه مباحث، ضمن پاسخ گویی به نیاز موجود، حرکتی برای تأسیس علمی جدید باشد.

متکلمان در تعریف علم کلام به دو جنبه «استنباط عقاید دینی» و «دفاع از عقاید دینی» اشاره کرده اند. این دو جنبه، به دو وظیفه اصلی و کلی متکلم اشاره می کند و بقیه وظایف از این دو نشأت می گیرند.

مباحث کتاب حاضر، پس از بخش مقدماتی، در دو بخش «روش شناسی استنباط» و «روش شناسی دفاع»، سامان یافته است؛ که اولی در دو فصل روش شناسی نقلی و روش شناسی عقلی؛ و دومی در پنج فصل تبیین، تنظیم، اثبات، رد شبهات، و رد مکاتب معارض بیان شده است.

در زمستان سال ۱۳۷۵ مقاله ای از بنده تحت عنوان «روش شناسی علم کلام: روش استنباط از متون دینی» در مجله نقد و نظر به چاپ رسید. از همان زمان، بلکه پیشتر از آن، به فکر تدوین کتابی در این زمینه بودم و در این فاصله، مقالاتی درباره عقل منتشر نمودم.

در سال ۱۳۸۹ پیشنهاد تدریس درس روش شناسی کلام از سوی بنیاد فرهنگی امامت _ که دوره تخصصی امامت را در حوزه علمیه قم اجرا می کند _ به بنده داده شد و درس های آن دوره ثبت و به شکل جزوه ای درآمد. متعاقبا پس از آغاز به کار پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام وابسته به مؤسسه دارالحدیث، گروه روش شناسی کلام در این پژوهشکده تأسیس شد.

با توجه به موضوع گروه با گروهی از فضلای حوزه کارگاهی در این زمینه برگزار و مطالب تدریس شده با ایشان مرور، نقد و بررسی شد.

مسئولیت تحقیق، افزودن مستندات و تکمیل جزوه درسی براساس دیگر مقالات بنده و اصلاحاتی که در ضمن تدریس و بررسی دوباره انجام می شد، بر عهده جناب آقای حجت الاسلام مهدی کریمی _ دبير گروه _ قرارگرفت. اعضای گروه ضمن کار، هر یک تحقیقی درباره بخش سوم کتاب برعهده گرفتند که از این تحقیقات در بخش سوم کتاب استفاده شد. در این مرحله جناب آقای حجت الاسلام مهدی نصرتیان در تنظیم و اعمال اصلاحات بخش سوم کتاب بنده را یاری کردند.

برای بار سوم مطالب آماده شده برای گروهی از اعضای انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه قم تدریس و بار دیگر مورد اصلاح و تکمیل قرار گرفت.

در این جا برخود لازم می دانم از همه عزیزانی که در تدوین و انتشار کتاب نقش داشتند، به خصوص جناب حجه الاسلام مهدی کریمی که بدون تلاش و همت ایشان کار به نتیجه مطلوب نمی رسید، و نیز جناب حجت الاسلام مهدی نصرتیان که مساعی ایشان نیز در کار بسیار مؤثر بود، و از دیگر اعضای گروه روش شناسی کلام،

حجج اسلام آقایان افقی، جدی، غلامی، صمیمی و نصرتی تشکر کنم. همچنین از جناب حجت الاسلام و المسلمین سبحانی رییس محترم پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام، که از نکات ارزشمندشان در ارزیابی کتاب استفاده کردم؛ معاون ایشان جناب حجت الاسلام سیدهادی سیدوکیلی که در انتشار کتاب کمک نمودند، جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر صادقی رییس محترم انجمن کلام اسلامی که از پیشنهادهایشان استفاده کردم و جناب حجت الاسلام و المسلمین مسعودی که از نکات مفیدشان در ارزیابی استفاده کردم، قدردانی می نمایم.

رضا برنجکار

قم _ ۲۱ مهر ۱۳۹۱ مطابق با ۲۵ ذی القعده ۱۴۳۳