دگرگونى سنّت جهر به «بسمله»

مطابق نقل محدّثان شيعه و اهل سنّت، التزام به جهر به بسمله تا اوايل زمان حكومت بنى اميّه ادامه داشت و اين بدعت در زمان حكومت سلاطين اموى پيدا شد . نخستين كسى كه سنّت جهر به بسمله را به اخفات تغيير داد، عمرو بن سعيد بن عاص ، حاكم اموى مدينه بود .

بيهقى از زُهْرى نقل مى كند كه :

از سنّت نماز ، اين بود كه «بسم اللّه الرحمن الرحيم» قرائت شود و نخستين كسى كه بسم اللّه الرحمن الرحيم را آهسته خواند ، عمرو بن سعيد بن عاص ، حاكم مدينه بود . او فردى خجالتى بود .[۱]

البتّه چنان كه از روايت شافعى و دارقُطْنى و بيهقى دانستيد، نخستين كسى كه اقدام به ترك «بسم اللّه الرحمن الرحيم» در نماز كرد ، معاويه بود ؛ ولى پس از مواجهه با اعتراض عمومى صحابيان و تابعيان مدينه، عقب نشينى نمود؛ ليكن اين سياست ، توسّط زمامداران و حاكمان اموى ادامه يافت .

علّامه امينى ، پس از نقل خبر بالا مى گويد :

اين احاديث ، نشان مى دهند كه از زمان نزول قرآن ، بسمله همچنان جزئى از سوره شمرده مى شده است و امّت ، با آن ، اين گونه رفتار مى كرده اند و بدان ، باور قلبى داشته اند. به همين دليل ، زمانى كه معاويه آن را جدر ذو قارج ترك كرد ، مهاجران و انصار گفتند : «او از نماز ، دزديده است» و معاويه هم دليلى بر اين كه بسمله جزئى از سوره نيست ، نياورد ؛ بلكه نمازش را اعاده كرد و اين بار بسم اللّه گفت ، و يا در بقيّه نمازش به آن ، پايبندى نشان داد . در صورتى كه اگر در آن روز ، قولى در خصوص اين كه بسمله جزئى از سوره نيست ، وجود مى داشت ، قطعا معاويه به آن احتجاج مى كرد ؛ امّا چنين قولى بعدها ساخته شد تا عمل معاويه و ديگر امويان امثال او كه با وجود روشن شدن راه از بيراهه ، همچنان از او پيروى كردند ، توجيه گردد .[۲]