مطالعه کتاب خرید کتاب دانلود کتاب
عنوان کتاب : رفتار اخلاقی انسان با خود
پديدآورنده : محمد تقی سبحانی نیا
محل نشر : قم
ناشر : دارالحدیث
نوبت چاپ : دوم
تاریخ انتشار : 1394
تعداد صفحه : 327
قطع : وزیری
زبان : فارسی
جستجو در Lib.ir

رفتار اخلاقی انسان با خود

این اثر، به بررسی وضعیت اخلاقی رفتار ارتباطی فرد با خود، از جهت خوبی و بدی، یعنی شناخت خوب ها و بدها، و بایدها و نبایدهای مربوط به ارتباط انسان با خود پرداخته است.

این اثر، به بررسی وضعیت اخلاقی رفتار ارتباطی فرد با خود، از جهت خوبی و بدی، یعنی شناخت خوب ها و بدها، و بایدها و نبایدهای مربوط به ارتباط انسان با خود پرداخته است. همچنان که می دانیم، منبع و مرجع اصلی تعیین بایدها و نبایدهای رفتاری، قرآن و روایات است. بنابراین، با معیار قرآن و روایات، در زمینه برداشت صحیح از حقیقت انسان، توصیه به واقع نگری درباره نفس خویش و نیز ویژگی های رفتار اخلاقی با خود، شناخت فضایل و رذایل اخلاقی در رفتار با خود و شناخت تفصیلی مهم ترین مصادیق آن می پردازد. کتاب در هفت فصل سامان یافته است که عناوین آن عبارت اند از:

۱ . مفاهیم و کلیّات؛ ۲. مبانی رفتار اخلاقی با خود؛ ۳. تحلیل مفهومی رفتار اخلاقی با خود؛ ۴. راه های شناخت خود؛ ۵. مواجهه شناختی با خود؛ ۶. مواجهه احساسی با خود؛ ۷. مواجهه رفتاری با خود.

پیش گفتار

رفتارهای انسان را در چند حوزه می توان دسته بندی کرد. شاید از مهم ترین ابعاد رفتاری انسان، رفتار او با خویشتن است. با این بیان، هرگونه رفتاری که مستقیماً با نفْس ارتباط می یابد، رفتار او با خود تلقی می شود. متون فراوانی که از منابع دینی اعم از قرآن و حدیث به یادگار مانده اند، قابلیت دارند که انسان مؤمن را در مسیر تعامل با نفس خویش از ابهام و تحیّر خارج سازند و رفتار او را نه تنها با نفس خویش، بلکه در تمامی ابعاد به شایستگی کامل ترسیم کنند. با عنایت به اهمیت فراوانِ تعامل انسان با نفس خویش، به نظر می رسد پایۀ اصلاح رفتارهای انسان در تمام ابعاد، اصلاح رفتار او با نفس خویش است. این معنا را می توان از برخی متون روایی به خوبی دریافت کرد؛ زیرا کمال انسان، در گرو معرفت نفس و سپس رفتاری متناسب با شناخت حقیقی خویش است. اگر آدمی، خود را آن گونه که شایسته است بشناسد، رفتارش سامان می یابد و اصلاح می شود.

گرچه منابع اسلامی در موضوع تربیت انسانِ مؤمن و متخلّق به اخلاق الهی، حاوی آموزه های گران سنگی است و در بُعد تعامل انسان با خود نیز از غنای بسیار برخوردار است، و با وجود اذعان اندیشمندان علم اخلاق به اهمیت والای تعامل انسان با خود و نقش کلیدی آن در اصلاح رفتارهای انسان در تمام ابعاد، امروزه شاهد آن هستیم که متون اخلاقی نشر یافته، بیشتر به «رابطۀ او با خدا» و «رابطۀ او با همنوعان» پرداخته است و از «رابطۀ او با خودش» غفلت شده است تا جایی که بسیاری از علاقه مندان به آموزه های ناب اسلامی، در ذهن خود تصویر روشنی از مفهوم رفتار انسان با خود و یا ابعاد و گسترۀ آن ندارند.

به هر روی،  اهمیت این بُعد از رفتارهای آدمی و ضرورت پرداختن به آن، ما را بر آن داشت تا به منظور بررسی رفتارهای انسان با خود، پژوهشی را سامان دهیم. با توجّه به اهمیت این موضوع و نیز نبود اثری شاخص در این خصوص، تصوّر بر آن است که این اثر، علاوه بر کارکرد محتوایی اش ـ که به سه نوع رویارویی با خود پرداخته است ـ ، در جهت دهی برخی پژوهش ها به سمت برررسی تعامل و رفتار انسان با خود نیز سودمند باشد و امید است در آینده ای نزدیک، شاهد جبران خلأ آثار ارزشمند علمی در این حوزۀ ارتباطی باشیم.

در پایان، از رئیس محترم مؤسّسۀ علمی ـ فرهنگی دار الحدیث حضرت آیةالله ری شهری که زمینۀ انتشار این اثر را فراهم آورده اند و نیز اساتیدی که در به ثمر نشستن آن، ما را از نظریات خود بهره مند ساختند بویژه آقایان دکتر احد فرامرز قراملکی، دکتر محسن جوادی و حجة الاسلام والمسلمین دکتر هادی صادقی، صمیمانه سپاس گزاریم.

گروه اخلاق عملی کاربردی

پژوهشکدۀ اخلاق و روان شناسی اسلامی دار الحدیث

مقدمه

...

مسئلۀ پژوهش

مسئلۀ تحقیق پیش رو عبارت است از بررسی وضعیت اخلاقی رفتار ارتباطی فرد با خود، از حیث خوبی و بدی؛ یعنی شناخت خوب ها و بد ها، و بایدها و نبایدهای مربوط به ارتباط انسان با خود. منبع و مرجع اصلی تعیین خوب ها و بدها، و بایدها و نبایدهای رفتاری نیز قرآن و روایات تعیین شده است. در این میان ارتباط با همنوعان، و مهم تر از آن، ارتباط با خدا محل بحث ما نیست. به موضوع ارتباط انسان با محیط زیست نیز نمی پردازیم.

بنابراین با معیار قرآن و روایات، در زمینۀ برداشت صحیح از حقیقت انسان، توصیه به واقع نگری دربارۀ نفس خویش و نیز ویژگی های رفتار اخلاقی با خود، شناخت فضایل و رذایل اخلاقی در رفتار با خود، و شناخت تفصیلی مهم ترین مصادیق آن تلاش خواهیم کرد. ازاین رو پرسش های مطرح شده در این پژوهش که به تفصیل به آن ها پاسخ داده شده به شرح ذیل است:

۱. رفتار فرد با خود، در مجموعۀ رفتارهای ارتباطی او، از منظر کتاب و سنت چگونه سامان می یابد؟

۲. برداشت انسان از خود، در مواجهۀ شناختی (عقلی) انسان با خود، از منظر کتاب و سنت چگونه است؟

۳. برداشت انسان از خود، در مواجهۀ احساسی (قلبی) انسان با خود، از منظر کتاب و سنت چگونه است؟

۴. ویژگی های رفتار اخلاقی انسان با خود، بر اساس تعالیم اسلامی چیست؟

۵. مصادیق فضایل اخلاقی رفتار با خود، از منظر کتاب و سنت کدام است؟

دربارۀ این پرسش ها در فصل های پژوهش پیش رو بحث و بررسی صورت می گیرد.

به نظر می رسد در قرآن و سنت، رفتار ارتباطی فرد با خود، در مجموعۀرفتارهای ارتباطی او، نقشی زیرساختی ایفا می  کند. به عبارت بهتر، بنیان اصلاح رفتارهای انسان در همۀ حوزه های رفتاری، اصلاح رفتارهای او با نفس خویش است و تا رفتارهای انسان با خود اصلاح نشود، انتظار اصلاح رفتار او با خدا، همنوعان و حتی طبیعت، بیهوده خواهد بود.

متون دینی در زمینۀ مواجهۀ شناختی (عقلی) انسان با خود، حقیقت انسان را برخوردار از کرامت و حرمت ذاتی، و نیز برخوردار از هویت غیرمستقل و وابسته به خدای قادر، غنی و فیاض می  داند و ضمناً بر شناخت واقعی هر فرد دربارۀ خود نیز تأکید می  کند.

از دیدگاه متون دینی، انسان در مواجهۀ احساسی (قلبی) با خود، می بایست از حس کرامت نفس و حس عزت نفس یا حس خود توانمندی برخوردار باشد. همچنین احساس شرم از خود و حبّ ذات هدایت شده از مهم ترین احساس هایی است که انسان در مواجهۀ احساسی با خود بدان نیازمند است.

و بالاخره در مواجهه رفتاری با خود در دو حوزه رفتار با جسم و رفتار با روح و روان خود باید بکوشد تا ارزشهای اخلاقی را مورد شناسایی قرار داده و کنتزل نفس خویش را در اختیار بگیرد و عقل را حاکم کند.

ساختار فصل های کتاب

کتاب حاضر، هفت فصل دارد که معرفی آن ها به شرح ذیل است:

در فصل اول، به تعریف مفاهیم و بیان کلیات پرداخته شده است. در این فصل، تعریف واژگانی همچون «رفتار»، «اخلاق»، «ملکه»، «خود»، «نفس» و مراتب آن، مفهوم رفتار اخلاقی و بیان رابطۀ اخلاق با رفتار و موضوع اصالت رفتار یا فضیلت، بررسی شده است.

فصل دوم دربارۀ مبانی رفتار اخلاقی با خود است. این فصل در سه بخش، به تفصیل به مبانی خداشناختی، انسان شناختی، و جهان شناختی پرداخته است. تلاش شده آنچه به منزلۀ پیش فرض برای بحث دربارۀ رفتارهای اخلاقی انسان با خود لازم است، کانون توجه قرار گیرد.

فصل سوم، به بررسی مفهوم، اهمیت و هدف از اصلاح رفتار اخلاقی انسان با خود، و نیز انواع رفتارهای ارتباطی پرداخته است. در این فصل ضمن بیان ابعاد رفتارهای انسان و حوزه های رفتاری او، اهمیت و تأثیرگذاری رفتار اخلاقی انسان با خود، بیش از حوزه های رفتاری دیگر دانسته شده و از تأثیر چشمگیر رفتار اخلاقی انسان با خود در اصلاح رفتارهای او در همۀ حوزه های رفتاری سخن گفته شده است. در این فصل، رفتارهای درون شخصی و اصلاح رفتار و تعامل انسان با خود، به مثابه بحثی بنیادین، مبنای اصلاح رفتار او با خدا، جامعه و طبیعت خوانده شده و خاستگاه بیشترِ نابسامانی ها و ناهنجارهای رفتاری افراد در ارتباط با خدا، جامعه و طبیعت، از نادرستی رفتارهای آن ها با خودشان دانسته شده و نتیجه گرفته شده است که انسانِ برخوردار از حرمت نفس و عزت نفس، هم رفتارش با خدا، و هم رفتارش با همنوعان، متفاوت است و به هر اندازه از این صفات برخوردار باشد، رفتارش با خدا و خلق خدا متمایزتر خواهد بود.

در فصل چهارم، به موضوع شناخت خود توجه شده است. اهمیت خودشناسی، ابزار شناخت خویش، انواع شناخت خود، و از همه مهم تر، راه های شناخت خویش در متون دینی، از جمله مباحث این فصل است. در این فصل، شناخت به انواع عقلی، نقلی و شهودی تقسیم شده و در پایان، بحثی با عنوان «شناخت نما» مطرح شده است به این معنا که بهره ای از حقیقت را به آدمی ارائه نمی کند، اما نوعی شناخت به نظر می رسد.

پس از این فصل، پاسخ به سه پرسش «من چه شناختی باید از خود داشته باشم؟»، «چه احساسی از خود باید داشته باشم؟»، و «چگونه باید در ارتباط با خود رفتار کنم؟» داده شده است. این سه پرسش در سه فصل بررسی شده است.

از فصل پنجم در حقیقت چگونگی رفتار اخلاقی انسان با خود به مفهوم آن مورد توجه قرار گرفته است. رفتار اخلاقی انسان با خود در سه فصل ترتیب داده شده است، که با تعبیر مواجهۀ شناختی با خود، مواجهۀ احساسی با خود و مواجهۀ رفتاری با خود سامان داده شده است. بنابراین فصل پنجم مواجهۀ شناختی انسان با خود را محور بحث قرار داده است. در این فصل شناخت انسان از خود، به دو بخش شناخت نوعی و شناخت فردی تقسیم شده است. شناخت نوعی، شناختی است که از طریق انسان شناسی حاصل می شود. این شناخت محصول فرایند کسب معرفت از طریق شناخت نوع انسان یا انسان شناسی است. اما شناخت فردی، شناختی ویژه است که از سه راه عمدۀ تجربه، شهود و اظهار نظر اطرافیان به دست می آید.

فصل ششم دربارۀ احساس های مطلوبی است که انسان در ارتباط با خود می تواند داشته باشد تا از راه مواجهۀ احساسی انسان با خود، رفتارهای خویش را نیز سامان بخشیده، از رفتارهای ناپسند دوری گزیند. در این فصل چهار احساس حرمت نفس، عزت نفس و احساس شرم از خود و حبّ ذات هدایت شده مهم ترین احساس های پسندیده و تأثیرگذار در رفتارهای اخلاقی دانسته شده است.

فصل پایانی، که از نظر حجمْ بیشتر از فصول دیگر است، چگونگی رفتار اخلاقی انسان با خود را به بحث گذاشته است. در این فصل، رفتار انسان با خود، به دو بخش رفتار با جسم و رفتار با روح و روان تقسیم شده است. بخش رفتار اخلاقی انسان با جسم خود، کوتاه تر است؛ اما در بخش دوم، به کلیدی ترین رفتارهای اخلاقی با روح و روان خود پرداخته شده است. در این بخش، کنترل نفس، سخت گیری بر نفس و خودارزیابی را سرفصل رفتارهای اخلاقی انسان با خود دانسته ایم.

بنا بر این کتاب را می توان در یک تقسیم بندی به دو بخش تقسیم کرد. بخش نخست حاوی مفاهیم و مباحث مقدماتی، تحلیل مفاهیم و مبانی رفتار با خود است که چهار فصل را به خود اختصاص داده است و در بخش دوّم یعنی از فصل پنجم تا پایان در سه فصل به موضوع اصلی یعنی رفتار اخلاقی با خود پرداخته ایم.

امید است که توانسته باشیم به فضل الهی گامی معرفت افزایانه اگرچه کوچک در مسیر اصلاح رفتار انسان با خود برداشته باشیم.