چگونگى ترتيب آيات قرآن

پرسش :

ترتیب آیه های قرآن آیا در عصر پیامبر(ص) صورت گرفته و توقیفی است یا اجتهادی است؟



پاسخ :

در باره زمان تدوين و تنظيم آيات، قرآن پژوهان بر يك نظر نيستند . بسيارى معتقدند ، چينش و نظم كنونى آيات و شروع و ختم آنها در درون سوره ها ، به دستور و اعلام پيامبر خدا(ص) بوده و به اصطلاح ، نظم آيات ، «توقيفى» است. اين ديدگاه چنان رايج است كه حتى جمعى در باره آن ، ادعاى اجماع كرده[۱]و آن را ترديدناپذير برشمرده اند.[۲]اين گروه از قرآن پژوهان به ادله ذيل استناد كرده اند:

۱. رواياتى كه بر اساس آنها پيامبر(ص) برخى سوره هاى قرآن را با ترتيب كنونى در نماز و غير نماز ، تلاوت مى كردند.[۳]

۲. رواياتى كه بر پايه آنها رسول خدا(ص) آياتى را به عنوان اوّلين يا آخرين آيات سوره ها اعلام مى كرد.[۴]

۳. رواياتى كه بر اساس آنها رسول خدا(ص) با اشاره جبرئيل آياتى را در سوره هاى خاصّى قرار مى داد ؛[۵]مانند روايتى كه مى گويد: پس از نزول (إِنَّ اللَّه يأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ ... ؛[۶]خداوند به عدالت و احسان فرمان مى دهد) ، پيامبر(ص) به دستور جبرئيل ، آن را در سوره نحل قرار داد.[۷]اين روايت به دو طريق ، نقل شده كه ابن كثير هر دو را تأييد كرده است.[۸]

۴. رواياتى كه بر اساس آنها پيامبر شخصاً فرمان مى داد آيات پراكنده را در سوره هاى خاصّى قرار دهند.[۹]

۵. روايات فراوانى كه با ذكرِ نام سوره هاى قرآن، براى قرائت آنها ثواب و خواصّى را ذكر مى كنند .[۱۰]مجموع اين روايات در كتاب هاى خواص و فضائل قرآن گرد آمده اند.

به نظر مى رسد كه اگر چه بر شمارى از روايات ياد شده اشكالاتى چون ارسال، ضعف سند و تمام نبودن دلالت وارد است ،[۱۱]ولى از مجموع آنها و نيز اهتمام فوق العاده پيامبر(ص) به صيانت از قرآن و نيز گرايش اكثر قرآن پژوهان به اين نظر، مى توان توقيفى بودن ترتيب آيات سوره ها را ترجيح داد. افزون بر اين كه ترتيب كنونىِ بيشترِ آياتِ قرآن، مطابق با ترتيب نزول است و همان گونه كه در روايات فريقين آمده است ، كاتبان وحى آيات را پى در پى و به ترتيب نزول مى نوشتند و هر گاه بسمله اى نازل مى شد درمى يافتند كه سوره پيشين پايان يافته و سوره اى ديگر آغاز شده است، چنان كه امام صادق عليه السلام فرموده است: «كانَ يُعرَفُ اِنقِضاءُ سُورَةٍ بِنُزُول بِسمِ اللَّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ اِبتِداءً لِاُخرى» ؛[۱۲]پايان گرفتن سوره با نزول (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ) در ابتداى سوره ديگر ، شناخته مى شد . همچنين بر پايه روايتى از ابن عباس، پيامبر(ص) با نزول بسمله ، به پايان يافتن سوره پيشين و آغاز شدن سوره پسين پى مى برد.[۱۳]برخى روايات پيش گفته (جايگزينى آيات بر خلاف ترتيب نزول) نيز به صورت خاص و موردى و بر خلاف شيوه رايج در چينش آيات بر اساس نزول بوده است.[۱۴]

با اين حال ، برخى از محقّقان ، توقيفى بودن چينش همه آيات قرآن را نپذيرفته اند. علامه طباطبايى با اذعان به اين كه بسيارى از سور قرآن، پيش از رحلت پيامبر(ص) در ميان مسلمانان معروف بوده و نام اين سوره ها در احاديث پر شمارى در گزارش نماز رسول خدا به ما رسيده، بر اين باور است كه روايات و ادلّه ياد شده ، توقيفى بودن ترتيب همه آيات قرآن را ثابت نمى كنند.[۱۵]وى با استناد به رواياتى كه كتابت قرآن را به ترتيب نزول ، گزارش مى كنند و جدايى هر سوره را با نزول «بسم اللَّه» مى دانند، نتيجه مى گيرد كه چينش قرآن در زمان پيامبر(ص) به ترتيب نزول بوده است و بر اين اساس بايد آيات مكّى در سوره هاى مكى و آيات مدنى در سوره هاى مدنى باشند. روايت جمع قرآن در مصحف امام على عليه السلام كه به ترتيب نزول بوده نيز اين نظر را تأييد مى كند. اين در حالى است كه بر اساس روايات پرشمارِ اسباب نزول، آيات فراوانى در سوره هاى مدنى است كه در مكه نازل شده اند ، يا آياتى كه در اواخر حيات پيامبر(ص) نازل شده اند، ولى در سوره هاى نازل شده در آغاز هجرت قرار گرفته اند. پس طبعاً اين جابه جايى به اجتهاد صحابه بوده است.[۱۶]


[۱]فتح البارى: ج ۹ ص ۳۷؛ الإتقان فى علوم القرآن: ج ۱ ص ۱۶۱؛ روح المعانى: ج ۱ ص ۴۷؛ مباحث فى علوم القرآن: ص ۷۱.

[۲]المحرر الوجيز: ج ۱ ص ۵۰؛ التحرير و التنوير: ج ۱ ص ۸۵؛ روح المعانى: ج ۱ ص ۴۷.

[۳]مباحث فى علوم القرآن: ص ۷۱.

[۴]الإتقان فى علوم القرآن: ج ۱، ص ۱۶۲؛ بحوث فى تاريخ القرآن و علومه: ص ۱۰۳.

[۵]البرهان فى علوم القرآن: ج ۱ ص ۱۶۸ (نوع ۱۳).

[۶]نحل : آيه ۹۰ .

[۷]ر.ك : المحرر الوجيز: ج ۱ ص ۳۷۸.

[۸]ر.ك. تفسير ابن كثير: ج ۴ ص ۵۱۲-۵۱۳ .

[۹]البرهان فى علوم القرآن: ج ۱ ص ۲۳۲.

[۱۰]التمهيد: ج ۱ ص ۲۷۵؛ بحوث فى تاريخ القرآن و علومه: ص ۱۰۱.

[۱۱]ر.ك : پژوهشى در مصحف امام على عليه السلام: ص ۲۰۳ به بعد.

[۱۲]تفسير العيّاشي : ج ۱ ص ۱۹ ح ۷ .

[۱۳]براى برخى از روايت پيش گفته، ر.ك: تاريخ اليعقوبى: ج ۲ ص ۳۴؛ الميزان فى تفسير القرآن: ج ۱۲ ص ۱۲۷؛ التمهيد: ج ۱ ص ۲۷۵.

[۱۴]ر.ك : التمهيد: ج ۱ ص ۲۷۵.

[۱۵]قرآن در اسلام: ص ۱۲۹ - ۱۳۰.

[۱۶]الميزان فى تفسير القرآن: ج ۱۲ ص ۱۲۵.



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت