مطالعه کتاب خرید کتاب دانلود کتاب
عنوان کتاب : فهرست نسخه های خطی کتابخانه آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)
محل نشر : قم
ناشر : دارالحدیث
نوبت چاپ : اول
تاریخ انتشار : 1382
تعداد جلد : 2
قطع : وزیری
زبان : فارسی
جستجو در Lib.ir

فهرست نسخه های خطی کتابخانه آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)

در این کتاب ۷۴۴ نسخه خطی موجود در کتابخانه آستان حضرت عبدالعظیم(ع) در ۸۰۰ عنوان معرّفی شده است.

در این کتاب ۷۴۴ نسخه خطی موجود در کتابخانه آستان حضرت عبدالعظیم(ع) در ۸۰۰ عنوان معرّفی شده است و پس از معرّفی تفصیلی کتاب ها و نسخه ها، فهرست های راهنما در هفت بخش آمده است و بخش پایانی کتاب به تصاویر منتخب از نسخه های خطی اختصاص یافته است.

این فهرست نامه به ترتیب الفبایی عناوین کتاب ها تنظیم شده است و از جهت کیفی، توصیفی و تا حدّی توصیفی و تحقیقی است؛ به این معنا که در همه معرّفی ها توضیحاتی در توصیف کتاب و اطلاعات کتابشناختی آمده و به منابع کتابشناسی و فهرست نامه های کتاب های چاپی و نسخه های خطی مراجعه شده و در موارد لازم نسخه مورد بحث با نسخه های دیگر از کتاب سنجیده شده است.

جلد اوّل، ۴۹۹ عنوان کتاب از حرف الف تا قاف را در بر دارد و در جلد دوم ۳۰۱ عنوان کتاب از حرف کاف تا یاء معرّفی شده و این جلد نیز به ضمیمه فهرست های راهنما و تصاویر می باشد.

فهرست های هفتگانه در پایان کتاب عبارت اند از: فهرست الفبایی پدیدآورندگان، فهرست الفبایی کاتبان، فهرست نسخه های خط مؤلف، فهرست الفبایی واقفان، فهرست موضوعی کتاب ها، فهرست الفبایی آغاز کتاب ها و فهرست منابع و مآخذ.

مقدمه

كتابخانه آستانه حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام گنجينه اى فرهنگى و تاريخى است كه از قدمت و نفاست ارزنده اى برخوردار است.

گرچه از تأسيس اوّلين كتابخانه در اين آستانه اطلاع دقيقى در دست نيست امّا دانسته است كه در شهر رى از ديرباز كتابخانه هاى بزرگ و مهمى همچون كتابخانه ابن عميد و صاحب بن عباد داير بوده او اين شهر از جهت علمى و فرهنگى مركزيت و محوريت داشته و توجه آل بويه به اين آستانه و داير بودن حوزه ها و مدارس علمى از عصر كلينى تا زمان حاضر و توليت آستانه در طىّ قرون متمادى به دست افراد فرهنگى و دانشمندان بوده، از قرائن و شواهد مذكور مى توان گفت كه آستان مقدس حضرت عبدالعظيم عليه السلام از همان ابتدا پايگاه علمى و فرهنگى بوده و بدون شك اين پايگاه علمى فاقد كتابخانه نبوده است.

در عصر صفويه شاه طهماسب صفوى اقدام به توسعه آستان نموده و توليت آن را به يكى از مجتهدان آن عصر سپرده است و شاه عباس نيز ۱۲۰ جلد كتاب خطى نفيس به كتابخانه آستان وقف نموده، كه تعدادى از آنها باقى مانده و در آن وقف نامه شاه عباس ديده مى شود.

دوره جديد كتابخانه در سال ۱۳۲۳ ش به همت مرحوم جواد مؤذنى آغاز شده و با خريد كتابهاى چاپى و خطى و اهداء و وقف كتاب از طرف فرهنگ دوستان تعداد كتابها رو به افزايش نهاد و كتابخانه بيش از عظمت و كيفيت برخوردار گشت. به طورى كه هم اكنون تعداد كتابها و نشريات موجود به ۴۰ هزار جلد بالغ مى شود. از اين تعداد ۷۴۴ نسخه خطى است كه فهرست تفظيلى آنها در اين كتاب آمده است. همچنين حدود ۳۰۰۰ جلد كتاب چاپ سنگى و سُربى و چاپهاى قديمى در اين كتابخانه نگهداى مى شود، كه معرّفى آنها در فهرست كتب چاپ سنگى كتابخانه درج شده است و بيش از ۰۰۰/۳۰ جلدا كتابهاى چاپى در موضوعات گوناگون، در اختيار مراجعه كنندگان به كتابخانه قرار دارد، كه با دو سيستم فيش دستى و برنامه رايانه اى مى توانند به كتابهاى مورد نياز خود دسترسى پيدا كنند.

آيين تدون فهرست حاضر

اين فهرست نامه از نظر شكلى الفبايى و به ترتيب الفبايى عناوين كتابها تنظيم شده است و از جهت كيفى توصيفى و تا حدّى توصيفى و تحقيقى است، به اين معنا كه در همه معرّفى نامه هايى كه براى كتابها تنظيم شده، توضيحاتى در توصيف كتاب و اطلاعات كتابشناختى آمده و به منابع كتابشناسى و فهرست نامه هاى كتابهاى چاپى و نسخه هاى خطى مراجعه شده و در موارد لازم نسخه مورد بحث با نسخه هاى ديگر از كتاب سنجيده شده است.

در اين كتاب ۷۴۴ نسخه خطى موجود در كتابخانه آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام در ۸۰۰ عنوان معرّفى شده است و پس از معرّفى تفصيلى كتابها و نسخه ها، فهرستهاى راهنما در هفت بخش آمده است و بخش پايان يكتاب به تصاوير منتخب از نسخه هاى خطى اختصاص يافته است.

اين فهرست در دو جلد و شامل ۸۸۸ صفحه است، جلد اول در ۴۴۴ صفحه معرّفى ۴۹۱ عنوان كتاب از حرف «آ» تا «ق» را دربر دارد و در جلد دوم ۳۰۱ عنوان كتاب از حرف «ك» تا «ى» معرّفى شده و اين جلد همراه با فهرستهاى راهنما و تصاوير مشتمل بر ۴۴۴ صفحه است.

مجموعه ها نيز در حرف «م» ذيل عنوان «مجموعه» معرّفى شده اند؛ بدين نحو كه هر مجموعه مستقلاً با ذكر شماره نسخه، بصورت تفصيلى نسخه شناسى شده و رساله ها و كتابها و فوايد مندرج در آن نيز نام برده شده است، امّا تك تك كتابها و رساله هاى هر مجموعه تجزيه شده و به نام ويژه خود، به ترتيب الفبايى به تفصيل كتابشناسى شده و در نسخه شناسى، جايگاه آنها در مجموعه مشخص شده است. از ميان ۷۴۴ نسخه موجود در كتابخانه آستانه ۱۲۲ مجموعه شناسايى شده و تلاش نگارنده بر اين بوده كه از هيچ كتاب و رساله و حتّى فايده قابل ملاحظه اى غفلت نكند و آنچه قابل ذكر در فهرست است منعكس گردد.

معرّفى هر كتاب از دو بخش اصلى تشكيل مى شود: ۱. كتاب شناسى، ۲. نسخه شناسى.

كُدهاى مربوط به هر بخش از اين قرار است:

الف: كتابشناسى

در اين بخش اطلاعات تفصيلى درباره كتاب اعم از نام كتاب و مؤلف و زبان و موضوع و تاريخ تأليف و تعداد ابواب و فصول و ... بدين ترتيب مطرح مى شود.

۱. شماره رديف كتاب؛ كه در حاشيه راست صفحات درج شده و نشانگر تعداد عناوين معرّفى شده در فهرست نامه است و در فهرستهاى راهنما به اين شماره ارجاع شده است.

۲. نام كتاب؛ نام مشهور هر كتاب در اين كد آورده شده و چنانچه كتابى از چند نام برخوردار بوده، نامهايى كه شهرت كمترى داشته به نام مشهور ارجاع شده است.

۳. موضوع؛ در اين كُد كه روبه روى نام كتاب در پرانتز نهاده شده، رشته علمى اثر مشخص شده است.

۴. زبان؛ در كنار موضوع، لغتى كه كتاب بدان نوشته شده، معيّن گشته است.

۵. نام مؤلف و تاريخ وفات او؛ در كتابهايى كه مؤلف آنها شناخته نشده، اين كد نيامده ولى در توضيحات كتابشناسى، قرائن مربوط به شناسايى مؤلف آمده است.

۶. توضيحات كتاب شناسى؛ اين كد از بخشهاى مهم هر فهرست است كه در آن ابواب و فصول كتاب و مندرجات آن و سبب و تاريخ و محلّ تأليف، اهداى كتاب و نام مهدى اليه و اطلاعات مفيد ديگر از جمله چاپ و تصحيح كتاب و تعداد مجلّدات، با استفاده از منابع و مآخذ مختلف مطرح مى شود.

۷. منابع و مآخذ؛ اين كُد در پايان توضيحات نسخه شناسى، داخل كروشه و با تورفتگى و قلم سياه درج شده و در آن آدرس مصادر كتابشناسى و فهرست نامه هاى كتابهاى چاپى و نسخه هاى خطى مشخص شده، تا محقق با رجوع بدانا اطلاعاتت بيشتر و نسخه هاى ديگر از كتاب را بدست آورد.

۸. آغاز و انجام؛ در خاتمه بخش كتابشناسى، سطرهايى از آغاز و انجام كتاب نقل مى شود.

لازم به ذكر است كه در اين فهرست، هر كتاب فقط يك بار كتابشناسى مى شود و پس از كتابشناسى، نسخه هاى موجود از آن با تورفتگى معرفى مى شود و چنانچه يك كتاب داراى چند نسخه باشد، نسخه هاى آن به ترتيب تاريخ كتابت آنها، معرفى مى شود.

ب: نسخه شناسى

در اين بخش خصوصيات نسخه مورد بحث، شامل شماره نسخه در مخزن، نوع خط و نام كاتب و تاريخ و محلّ كتابت و تزئينات و يادداشتهاى اول و آخر نسخه و نوع جلد و تعداد برگها و سطرها و ... بدين تفصيل بيان مى شود:

۱. شماره نسخه در مخزن؛ پيش از هر شماره مربعى كوچك قرار داده شده و شماره نسخه با قلم سياه تايپ شده است. با اين شماره، نسخه مورد نظر را مى توان از كتابخانه درخواست نمود.

۲. نوع خط و ويژگيهاى آن؛ كتابهاى فارسى و عرب معمولاً به خطهاى نسخ، نستعليق، تعليق، شكسته نستعليق، ثلث و تحريرى نگاشته شده اند و در برخى موارد مشكول و داراى اعرابند.

۳. نام كاتب؛ نام كاتب به همان نحوى كه در نسخه آمده درج مى شود.

۴. تاريخ كتابت؛ چنانچه روز و ماه و سال در نسخه معيّن شده باشد، همه آنها ذكر مى شود و اگر نسخه تاريخ كتابت نداشته باشد، تاريخ تخمينى درج مى شود.

۵. محلّ كتابت؛

۶. توضيحات نسخه شناسى؛ هر گونه اطلاع مفيدى كه از نسخه بدست آيد، در اين كُد قابل درج است؛ اعمّ از اينكه كاتب، نسخه را به درخواست يا براى تقديم به چه كسى استنساخ نموده و يا اينكه نسخه اصل او چه خصوصياتى داشته و ديگر اينكه در تزئينات و آرايش صفحات مختلف و عناوين و نشانيها، از چه مواد و روشهايى استفاده شده است و هم چنين تصحيحات و بلاغها و تعليقه ها و حاشيه ها و تملّكات و يادداشتها و و قف نامه ها و تاريخ تولدها و وفاتها و بهاى نسخه ها و ... و نيز مباحث موجود در نسخه و افتادگيها و آغاز و انجام افتاده، در اين بخش نقل مى شود. و نكات قابل ملاحظه ديگرى كه فهرستنگار بايد با ورق زدن و جستجو در صفحات مختلف نسخه، بدآنها دست يافته و در فهرست متذكّر شود.

۷. نوع جلد و تزئينات و نقوش روى آن؛ در فهرستهاى نسخه هاى خطى درباره جلد به مسائلى همچون جنس، رنگ، ظرافتهاى هنرى و آسيب ديدگى و نفاست و چنانكه مشهود باشد، نام جلدساز و تاريخ ساخت آن اشاره مى شود.

۸. سابقه نسخه؛ نظر به اينكه تعدادى از نسخه هاى كتابخانه حاضر در چهل سال قبل به همّت دانشمند فقيد مرحوم دانش پژوه، به صورت اجمالى فهرست شده و فهرست آن در دفتر سوم نشريه نسخه هاى خطى به چاپ رسيده است، در چنين نسخه هايى با ذكر نام «دانش پژوه» شماره اى كه وى بر نسخه نهاده را، همراه با آدرس صفحه اى از دفتر سوم نشريه، كه معرفى اين نسخه در آن آمده، ذكر نموديم.

۹. شماره ثبت؛ معمولاً بعد از ورود كتاب خطى به كتابخانه ها، اوّلين اقدام كتابداران اختصاص شماره ثبت اموالى به كتاب است و فهرست نگاران نيز ملتزم به نقل آن در فهرست نامه ها هستند.

۱۰. تعداد برگها و سطرها و قطع كتاب؛ در اين كد تعداد برگهاى نسخه و تعداد سطرهاى هر صفحه و اندازه كتاب، به سانتى متر ذكر مى شود.

فهرست راهنما

نظر به اينكه فهرست حاضر به صورت الفبايى تنظيم شده، نيازى به فهرست الفبايى عناوين كتابها در فهارس آخر كتاب نيست، ولى براى دستيابى به اسامى مؤلفان و آثارشان و عناوين ديگر، لازم است فهرستهاى راهنما ارائه شود. بدين منظور با استفاده از برنامه رايانه اى، فهرستهاى مختلف اخذ شده و پس از كنترل و جرح و تعديلهاى ضرورى، در هفت بخش تقديم مى شود.

اين نكته ياد كردنى است كه در تمامى اين مجموعه فهرستها، به شماره رديف كتاب، مندرج در حاشيه راست صفحات، ارجاع داده شده است.

فهرستهاى هفتگانه از اين قرار است:

۱. فهرست الفبايى پديد آورندگان؛ در اين بخش اسامى بيش از ششصد مؤلف كه آثارشان در كتابخانه آستانه موجود است، همراه با نام آثارشان به ترتيب الفبايى ذكر شده است.

۲. فهرست الفبايى كاتبان؛ اين ليست شامل اسامى بيش از ۴۰۰ تن از نويسندگان نسخه هاست و چون در اين فهرستها به شماره رديف كتاب ارجاع شده است، با مراجعه به شماره هاى مذكور و نسخه هاى معرّفى شده در ذيل آنها، تعداد نسخه هاى نگاشته شده توسط هر كتاب، به طور دقيق مشخص خواهد شد.

۳. فهرست نسخه هاى خط مؤلف؛ از ۲۱ مؤلف بيش از ۳۰ اثر به خط خودشان در اين كتابخانه نگهدارى مى شود. در اين ليست اسامى مؤلفان كاتب، همراه با نام اثرشان درج شده است.

۴. فهرست واقفان؛ به جهت تقدير و نكو داشت نام و ياد بزرگانى كه كتاب به اين كتابخانه وقف كرده اند، ليستى از نام حدود چهل واقف همراه با اسامى كتابهاى وقفى آنان، به ترتيب الفبايى تشكيل شده و ضمن فهرستهاى آخر كتاب آمده است.

در صدر اين ليست نام مرجع فقيد و فرهنگيان بزرگ تشيّع مرحوم آية اللّه مرعشى نجفى رحمه الله مى درخشد كه از ۴۰۰ جلد كتاب وقفى ايشان به كتابخانه حاضر، حدود ۲۰۰ نسخه خطى بوده كه در اين فهرست معرّفى شده است.

۵. فهرست موضوعى كتابها؛ در اين بخش اسامى كتابها بر حسب موضوع آنها درج شده است. تعداد موضوعات اصلى و فرعى بيش از هفتاد موضوع است، كه به ترتيب الفبايى از «آداب» شروع شده و به «هيئت» ختم مى شود و در ذيل هر موضوع اسامى كتابها به ترتيب الفبايى مى آيد.

بيشتر عناوين معرّفى شده در اين كتاب، مربوط به موضوعات كلّى ذيل است: ادبيات، ادعيه، اصول فقه، پزشكى، تفسير، حديث، عرفان، عقايد، فقه، فلسفه، كلام، منطق، نجوم و نحو.

۶. فهرست الفبايى آغاز كتابها؛ يكى از ويژگيهاى كم نظير اين فهرست، ليست آغاز كتابهاست كه در آن حدود ۶۵۰ مورد از جملات آغازين همين تعداد كتاب، به ترتيب الفبايى اوّلين كلمه آنها جاى گرفته است.

پس از اتمام هر جمله منتخب، نام كتاب و شماره رديف آن درج شده است. اين ليست فهرست نگاران را در فهرست كردن نسخه هاى خطى هر كتابخانه اى به كار مى آيد.

۷. فهرست منابع و مآخذ؛ مشخصابت كتابشناختى بيش از ۶۰ عنوان از منابع كتابشناسى و فهرست نامه هاى كتابهاى چاپى و خطى و تراجم، مشتمل بر حدود ۳۰۰ جلد، كه در اين كتاب بدانها رجوع شده، در اين بخش آمده است.

در بين اين منابع، موسوعه عظيم الذريعه الى تصانيف الشيعة مهم ترين و گسترده ترين مأخذى است كه فهرست نگاران از آن بهره مند مى شوند و در شناخت كتابهاى عربى التراث العربى فى خزانة مخطوطات مكتبة آية اللّه العظمى مرعشى النجفى تأليف استاد ارجمند حجة الاسلام و المسلمين سيد احمد حسينى و در معرّفى كتابهاى فارسى، دو كتاب فهرست نسخه هاى خطى فارسى و فهرستواره كتابهاى فارسى اثر كتابشناس شهير آقاى احمد منزوى، بيش از منابع ديگر راهگشايند.

برنامه رايانه اى فهرست حاضر

به جهت سهولت دسترسى به اطّلاعات مربوط به كتابها و نسخه هاى معرّفى شده در فهرست و امكان بازيابى سريع اطلاعات، از نرم افزار «قلم» ـ كه در مؤسسه دارالحديث براى نسخه هاى خطى طرّاحى شده بود ـ استفاده نموده و نگارنده سطور، خود عهده دار ورود اطلاعات به برنامه شدم.

در اين برنامه علاوه بر اينكه متن فهرست با تجزيه كدها، در دو بخش مشخصات كتاب و مشخصات نسخه ها درج شده، ليستهاى متعدّدى تعبيه شده است، شامل فهرست عناوين كتب، مؤلفان، كاتبان، آغاز كتب، واقفان، موضوعات، نسخه ها. هم چنين امكان جستجوى عام و جستجوى تركيبى در برنامه نهاده شده است.

در ليست كتب، فهرست الفبايى عناوين كتب همراه با نام مؤلف ديده مى شود.

در ليست مؤلفان، دو فهرست در نظر گرفته شده: ۱. فهرست الفبايى اسامى مؤلفان و تاريخ وفات شان همراه با معرفى آثار موجود از آنها در برنامه، ۲. فهرست اسامى مؤلفان به ترتيب تاريخ وفات آنها و باز همراه با معرّفى آثار موجود از هر مؤلف.

در ليست كاتبان، سه فهرست قرار دارد: ۱. نام كاتبان به ترتيب الفبايى همراه با نسخه هايى كه استنساخ كرده اند، ۲. به ترتيب تاريخ كتابت، حاوى نام كتاب و كاتب و تاريخ كتابت نسخه، ۳. كاتبان مؤلف همراه با مشخصات نسخه هاى خط مؤلف.

در ليست آغاز كتب، عبارات ابتداى هر كتاب به ترتيب الفبايى اولين كلمه درج شده است.

در ليست واقفان، اسامى واقفان خيرانديشى كه نسخه خطى به كتابخانه آستانه وقف كرده اند به ترتيب الفبايى، همراه با اسامى كتابهاى وقفى شان ديده مى شود.

در ليست موضوعات، ساختار درختى كليّه موضوعات نسبت داده شده به كتب مشاهده مى شود و مى توان از طريق موضوع به نام كتابها دسترس حاصل نمود. اين فهرست در سه ستون موضوع اصلى، موضوع فرعى يك و موضوع فرعى دو تنظيم شده است.

در ليست نسخه ها، امكان دستيابى به اطلاعات كليه نسخه هاى موجود در برنامه به دو روش نهاده شده است: ۱. براساس نام كتاب، ۲. براساس تاريخ كتابت نسخه ها. در فهرست نخست، ملاك ترتيب نام و سپس تاريخ كتابت بوده است و مجموعه نسخه هاى موجود از يك كتاب، به ترتيب تاريخ (شامل نام كتاب و مؤلف و تاريخ كتابت آن) آمده است. و در فهرست ديگر نسخه هاى موجود در برنامه به ترتيب تاريخ كتابت آنها، از قديمى ترين نسخه تا جديدترين آنها نمايش مى يابد.

در بخش جستجو قابليت جستجوى عام و تركيبى در نظر گرفته شده است. جستجوى عام بدان معناست كه كلمه يا عبارات مورد نظر، به يكباره در چند مشخّصه كتاب و نسخه، جستجو گردد. البته مى توان دامنه جستجو را به همه يا بعضى از مشخّصات و تغيير داد.

و در جستجوى تركيبى ابتدا مشخّصات مورد نظر از كتاب، مؤلف، موضوع و نسخه، اخذ مى شود سپس اين مشخّصات، به صورت تركيبى بازيابى خواهند شد. بعنوان مثال در بخش مؤلف، مى توان تعيين نمود كه مؤلفين قرنهاى ششم تا دهم، با آثار موجود از آنان، در برنامه جستجو و از آن ليست تهيه شود.

با اختصاص صدها ساعت وقت، كار ورود اطلاعات به برنامه به پايان رسيد، و سپس فايل هاى مورد نظر تشكيل شده و به زرنگار منتقل گرديد و دستورات لازم براى چينش مطالب و صفحه آرايى و تصحيح اغلاط انجام گرفت و اكنون همراه با انتشار فهرست به صورت مكتوب، نرم افزار آن نيز در اختيار محقّقان قرار مى گيرد.

سپاسگزارى

اين فهرست نامه در پى يك سال كار پيوسته و توانفرسا و بر پايه اصول و روشهاى مقبول و متداول در بين فهرست نگاران تنظيم شده است.

نخست، شكر و سپاس به درگاه پروردگار بنده نواز كه توفيق خدمت به علوم و معارف اهل بيت عليهم السلام را به اين بنده ارزانى داشت.

سپس بر من است از دوستان دانشورى كه در اين پژوهش يارى ام كردند و در به سامان شدن كتاب سهيم گشتند، به سپاس ياد كنم:

۱. حجة الاسلام و المسلمين مهدى مهريزى، رياست مركز تحقيقات دارالحديث،

۲. حجة الاسلام محمّد تقديرى، معاونت فرهنگى آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام ،

۳. آقاى حسين مؤذنى، رئيس كتابخانه آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام ،

۴. حجة الاسلام احسان سرخه اى، طرّاح و برنامه نويس نرم افزار قلم (فهرستگر نسخ خطّى)،

۵. آقاى على اكبر زمانى نژاد، به جهت تلاش خستگى ناپذير در آماده سازى آثار كنگره،

۶. حجة الاسلام محمّد ترابيان، به جهت تنظيم و آراستن صفحات كتاب،

۷. آقاى اميد مقيمى، كتابدار لايق كتابخانه آستانه،

۸ و ۹. آقايان ذاكرى و بيات، عكّاسان هنرمند آستانه،

۱۰. آقاى سيد محمّد حسين حكيم.

و سپاس از ساير مسؤولان و كاركنان روضه منوّر سيد الكريم و كتابخانه آستانه و دست اندركاران كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم عليه السلام و دوستان مؤسسه دارالحديث، كه در اين اثر نقشى داشته و متحمّل زحمتى گشته اند.

وآخر دعوانا ان الحمد للّه ربّ العالمين

ابولفضل حافظيان بابلى