یاد خدا و رسیدن به بالاترین مراتب خداشناسی

پرسش :

یاد خدا چه نقشی در سیر الی الله دارد؟



پاسخ :

نخستين گام در اين سير و سلوك ، ياد خداست . امام على عليه السلام درباره نقش ياد خدا در سازندگى انسان مى فرمايد :

أصلُ صَلاحِ القَلبِ اشتِغالُهُ بِذِكرِ اللّهِ .[۱]

اساس سامان يافتن دل ، اشتغال آن به ياد خداست .

ياد خدا ، در واقع ، رمز خودسازى است ؛ چرا كه به تدريج ، انسان را از خودِ حيوانى تهى مى كند و دل را از رذايل اخلاقى ، پاك مى گردانَد و آن را براى پذيرش نور يقين ، آماده مى سازد . در متون اسلامى ، نقشِ سرنوشت ساز يادِ خدا در سازندگى انسان ، به تفصيل مورد توجّه قرار گرفته است . در اين جا براى نمونه ، به سه دسته از آنها اشاره مى كنيم :

دسته اوّل ، رواياتى كه بر نقش ذكر در آفت زدايى و سالم سازى قلب تأكيد دارند ؛ مانند آنچه از امام على عليه السلام نقل شده است :

ذِكرُ اللّهِ مَطرَدَةٌ لِلشَّيطانِ .[۲]

ياد كردنِ خدا ، راندن شيطان است .

ذِكرُ اللّهِ رَأسُ مالِ كُلِّ مُؤمِنٍ ، و رِبحُهُ السَّلامَةُ مِنَ الشَّيطانِ .[۳]

ياد خدا ، سرمايه هر مؤمن است و سود آن ، به سلامت ماندن از شيطان است .

ذِكرُ اللّهِ دَواءُ أعلالِ النُّفوس .[۴]

ياد خدا ، دواى درد جان هاست .

يا مَنِ اسمُهُ دَواءٌ و ذِكرُهُ شِفاءٌ ![۵]

اى آن كه نامش دواست و يادش شفا !

دسته دوم ، احاديثى كه ياد خدا را موجب شرح صدر و نورانى شدن دل و انديشه ، و ايجاد حيات و حواسّ باطنى ، و رشد و تكامل معنوى معرفى مى كنند ؛ مانند سخنان امام على عليه السلام در اين باره :

إِنَّ اللّهَ ـ سُبحانَهُ وتَعالى ـ جَعَلَ الذِّكرَ جلاءً لِلقُلوبِ ، تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرةِ ، و تُبصِرُ بِهِ بَعدَ العِشوَةِ ، و تَنقادُ بهِ بَعدَ المُعانَدَةِ .[۶]

خداى سبحان ، ذكر را جلاى دل ها كرد كه [گوش] پس از سنگينى ، بدان مى شنود و[ديده] پس از نابينايى ، بِدان مى بيند و پس از لجاجت ، با آن [در برابر خدا ]رام مى شود.

دَوامُ الذِّكرِ يُنيرُ القَلبَ وَ الفِكرَ .[۷]

مداومت بر ذكر ، دل و انديشه را نورانى مى كند.

مُداوَمَةُ الذِّكرِ قوتُ الأَرواحِ و مِفتاحُ الصَّلاحِ .[۸]

دوام ذكر ، خوراك جان ها و كليد درستى است.

دسته سوم ، احاديثى كه معرفت خدا و اُنس با خدا و محبّت او را ثمره ياد خدا مى دانند ؛ مانند آنچه از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است :

مَن أكثَرَ ذِكرَ اللّهِ عز و جل أَحَبَّهُ اللّهُ .[۹]

هر كس خدا را فراوان ياد كند ، خداوند [ نيز] او را دوست خواهد داشت .

و امام على عليه السلام فرموده است :

الذِّكرُ مِفتاحُ الأُنسِ .[۱۰]

ذكر ، كليد اُنس است.

بنا بر اين ، ياد خدا در گام اوّل سلوك ، آينه دل را از زنگارهاى اخلاق و اعمال ناشايست ، پاك مى كند و در گام دوم ، با نورانى ساختنِ آن ، زمينه را براى انعكاس معارف شهودى در آن و دستيابى به معرفت و محبّت خدا ، فراهم مى سازد .

با عنايت به آثار و بركات ياد خدا و نقش كليدىِ آن در سازندگى انسان و جامعه توحيدى است كه در جاىْ جاىِ قرآن كريم و احاديث اسلامى ، بر كثرت ذكر ، بلكه تداوم آن ، تأكيد شده است :

«يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اذْكُرُواْ اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرا .[۱۱]

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! خدا را فراوان ياد كنيد»  .

«فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَوةَ فَاذْكُرُواْ اللَّهَ قِيَـمًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ.[۱۲]

و چون نماز را تمام كرديد ، ايستاده و نشسته و بر پهلو خوابيده [و در هر حال] ، خدا را ياد كنيد»  .

«الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَـمًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ .[۱۳]

آنان كه ايستاده و نشسته و بر پهلو آرميده ، خدا را ياد مى كنند»  .

امام صادق عليه السلام فرموده است :

ما مِن شَى ء إِلّا و لَهُ حَدٌّ يَنتَهى إِلَيه إِلَا الذِّكر ، فَلَيسَ لَهُ حَدٌّ يَنتَهى إِلَيهِ .[۱۴]

هيچ چيزى نيست جز آن كه حدّى دارد كه بدان منتهى مى شود ، جز ياد [خدا ]كه حدّ نهايتى ندارد .

امام عليه السلام ، سپس اين آيه را خواند :

«يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اذْكُرُواْ اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا .

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خدا را فراوان ياد كنيد»  .

درباره نقش ذكر در سازندگى انسان ، توجّه به چند نكته ضرور است :

الف ـ تداوم ذكر

آنچه موجب ظهور آثار ذكر در پيراستگى و آراستگىِ قلب و رسيدن به معرفت شهودى است ، تداوم ذكر است ؛ چنان كه در شمارى از متونى كه گذشت ، بدان تصريح شده است . شايد ذكر «خروج از ظلمات و ورود به عالم نور» در سوره احزاب ، پس از «امر به كثرت ذكر» ، به همين دليل باشد :

«يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اذْكُرُواْ اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرا وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً هُوَ الَّذِى يُصَلِّى عَلَيْكُمْ وَ مَلَـلـءِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّـلُمَـتِ إِلَى النُّورِ وَ كَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا.[۱۵]

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! خدا را فراوان ياد كنيد و صبح و شام ، او را تسبيح گوييد.اوست كه با فرشتگانش بر شما درود مى فرستد تا شما را از تاريكى ها ، به سوى نور، بيرون ببرد؛ و با مؤمنان ، هماره مهربان است»  .

بنا بر اين ، ذكرى كه تداوم نداشته باشد و بر قلب غلبه نكند ، نمى تواند در مسير معرفت شهودى ، نقش ايفا كند .

فقيه و محدّث بزرگ ، فيض كاشانى رحمه الله ، در رساله زاد السالك ، در پاسخ به نامه يكى از طلاب علوم دينى ، درباره كيفيت سلوك راه حق ، ۲۵ ره نمود ارائه كرده و در ره نمود هجدهم گفته است :

قدرى از اذكار و دعوات [ را] وردِ خود ساختن در اوقات معيّنه ، خصوصا بعد از نمازهاى فريضه ، و اگر تواند كه [در] اكثر اوقات ، زبان را مشغول ذكر حق دارد ـ و اگر چه جوارح ، در كارهاى ديگر مصروف باشد ـ ، زهى سعادت !

از حضرت امام محمّد باقر عليه السلام منقول است كه زبان مبارك ايشان ، در اكثر اوقات ، تَر بوده است به كلمه طيّبه : «لا إله إلّا اللّه »؛ [حتّى] اگر چيزى مى خورده اند و اگر سخن مى گفته اند و اگر راه مى رفته اند ، الى غير ذلك .[۱۶]چه اين ، مُمِدّ و معاونى قوى است هر سالك را ،و اگر ذكر قلبى را نيز مقارنِ ذكر لسانى سازد ، به اندك زمانى ، فتوح بسيار روى مى دهد .[پس] تا مى تواند ، سعى نمايد كه دم به دم ، متذكّر حق مى بوده باشد تا غافل نشود كه هيچ امرى ، به اين نمى رسد در سلوك ، و اين ، مددى است قوى در ترك مخالفت حق ـ سبحانه ـ به معاصى .[۱۷]

ب ـ كامل ترين مصاديق ذكر

نماز ، كامل ترين مصداق ذكر است و آيه شريف زير ، به همين نكته ظريف اشاره دارد :

«أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِكْرِى .[۱۸]

نماز را براى ياد من ، بر پا دار»  .

نماز ، اگر با آداب و شرايط آن (بويژه حضور قلب) ، انجام شود ، در گام اوّل ، همه زشتى ها و پليدى ها را از انسان دور مى كند و او را به صفت تقوا متّصف مى سازد و در گام دوم ، سالك را به بساط معرفت شهودى و قرب ومحبت الهى مى رسانَد ؛ چنان كه پيامبر صلى الله عليه و آله «نور معرفت» را از بركات نماز مى شمارد و امام على عليه السلام نماز را نردبان عروج جان براى رسيدن به خدا و زيارت او معرفى مى كند .

ج ـ حقيقت ذكر

نكته ديگر ، اين كه حقيقت ذكر ، احساس حضور در محضر حق تعالى است . از اين رو ، ذكر زبانى ، بدون توجّه قلبى ، اثر چندانى در نورانيت دل نخواهد داشت . نشانه توجّه قلبى انسان به آفريدگار جهان نيز مسئوليت شناسى در همه زمينه هاست .

ذكرِ به اين معنا و بويژه تداوم آن ، بسيار دشوار است ؛ چنان كه امام صادق عليه السلام در گفتگو با يكى از يارانش ، درباره سخت ترين چيزهايى كه خدا بر خلقش واجب كرده است ، چنين فرموده است :

ألا أُخبِرُكَ بِأَشَدِّ ما فَرَضَ اللّهُ عز و جل عَلى خَلقِهِ ؟ قُلتُ : بَلى . قالَ : إنصافُ النّاسِ مِن نَفسِكَ ، و مُؤاساتُكَ أخاكَ ، و ذِكرُ اللّهِ فى كُلِّ مَوطِنٍ . أما إنّى لا أقولُ : سُبحانَ اللّهِ ، وَ الحَمدُ للّهِِ ، و لا إلهَ إلَا اللّهُ ، و اللّهُ أكبَرُ ، و إن كانَ هذا مِن ذاكَ ، و لكِن ذِكرُ اللّهِ ـ جَلَّ و عَزَّ ـ فى كُلِّ مَوطِنٍ إذا هَجَمتَ عَلى طاعَةٍ أو عَلى مَعصِيَةٍ .[۱۹]

[امام عليه السلام فرمود:] «آيا تو را از سخت ترين واجباتى كه خدا بر خلقش واجب كرده، آگاه نكنم؟» . گفتم : چرا . فرمود : «انصاف دادنت به مردم از جانب خودت ، و سهيم كردن برادرت [در مال ودارايى ات] و ذكر خدا در هر جا ؛ امّا بدان كه مقصود من از ذكر ، گفتن سبحان اللّه و الحمد للّه و لا إله إلّا اللّه و اللّه اكبر نيست . اگر چه اينها هم ذكر هستند ؛ بلكه مقصود ، ياد كردن خداى عز و جل در هر جايى است كه آهنگ طاعت يا معصيت مى كنى» .

د ـ شرط بهره گيرى از ذكر

يكى از شرايط مهم پذيرفته شدن نماز و بهره گيرى از بركات آن ـ كه در متون اسلامى بر آن تأكيد شده ـ زكات است . لذا قرآن كريم ، در كنار نماز ، مردم را به پرداختن زكات ، دعوت مى كند .

امام رضا عليه السلام در اين باره مى فرمايد :

إنَّ اللّهَ عز و جل أمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقرونٍ بِها ثَلاثَةٌ أُخرى : أمَرَ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ، فَمَن صَلّى و لم يُزَكِّ لَم تُقبَل مِنهُ صَلاتُهُ... .[۲۰]

خداى عز و جل به سه چيز فرمان داده كه سه چيز هم همراه آنهاست: به نماز و [همراهش ]زكات ، فرمان داده است و از اين رو ، هر كس نماز بگزارد و زكات نپردازد ، نمازش پذيرفته نمى شود ....

نقش پرداختن زكات در بهره گيرى از آثار نماز ، تا آن جاست كه پيامبر خدا مى فرمايد :

لا صَلاةَ لِمَن لا زَكاةَ لَهُ .[۲۱]

آن كه زكات ندهد ، نمازى ندارد .

گفتنى است كه زكات ، در مفهوم عامّ آن ، شامل مطلق حقوق مالى ، اعم از واجب و مستحب است . لذا امام صادق عليه السلام در پاسخ به سؤالى درباره زكات ظاهرى و باطنى مى فرمايد :

أمَّا الظّاهِرَةُ فَفى كُلِّ ألفٍ خَمسَةٌ و عشرونَ درهما ، و أمَّا الباطِنَةُ فَلا تَستَأثِر عَلى أَخيكَ بِما هُوَ أَحوَجُ إِلَيهِ[۲۲]مِنكَ .[۲۳]

زكات آشكار ، در هر هزار درهم ، بيست و پنج درهم است؛ امّا زكات باطنى (حقيقى) ، آن است كه چيزى را كه برادرت بدان نيازمندتر است ، براى خود ، نگاه ندارى .

بنا بر اين ، مى توان گفت كه مطلق احسان به خلق و گره گشايى از كار مردم براى خدا ، شرط بهره گيرىِ كامل از بركات مطلق ذكر و در رأس آن ، نماز است .


[۱]. غرر الحكم : ح ۳۰۸۳ .

[۲]. غرر الحكم : ح ۵۱۶۲ .

[۳]. غرر الحكم : ح۵۱۷۱ .

[۴]. غرر الحكم : ح ۵۱۶۹ .

[۵]. مصباح المتهجّد : ص ۳۶۱ ، الإقبال : ج ۳ ص ۳۳۷ ، المصباح ، كفعمى : ص ۷۴۴ ، بحار الأنوار : ج ۹۰ ص ۶۲ ح ۳ .

[۶]. نهج البلاغة : خطبه ۲۲۲ .

[۷]. غرر الحكم : ح ۵۱۴۴ .

[۸]. غرر الحكم : ح ۹۸۳۲ .

[۹]. الكافى : ج ۲ ص ۵۰۰ ح ۳ ، الزهد ، حسين بن سعيد: ص۵۵ ح ۱۴۸ ، بحار الأنوار : ج ۹۳ ص ۱۶۰ ح ۳۹ .

[۱۰]. غرر الحكم : ح ۵۴۱ ، عيون الحكم والمواعظ : ص ۴۰ ح ۸۸۶ .

[۱۱]. احزاب : آيه ۴۱ .

[۱۲]. نساء : آيه ۱۰۳ .

[۱۳]. آل عمران : آيه ۱۹۱ .

[۱۴]. الكافى : ج ۲ ص ۴۹۸ ح ۱ ، عدّة الداعى : ص ۲۳۳ .

[۱۵]. احزاب : آيه ۴۱ ـ ۴۳ .

[۱۶]. متن حديث ، از امام صادق عليه السلام بدين شرح است : «و كانَ أبى كَثير الذِّكرِ لَقَد كُنتُ أمشى مَعَهُ و إنَّهُ لَيَذكُرُ اللّهَ وآكُلُ مَعَهُ الطَّعامَ و إنَّهُ لَيَذكُرُ اللّهَ و لَقَد كانَ يُحَدِّثُ القَومَ و ما يَشغَلُهُ ذلِكَ عَن ذِكرِ اللّهِ و كُنتُ أرى لِسانَهُ لازِقا بِحَنَكِهِ يَقولُ : لا إلهَ إلَا اللّهُ؛ پدرم بسيار ذكرْ گو بود . در كنارش راه مى رفتم و او ياد خدا مى كرد . با او سر سفره مى نشستم و او ياد خدا مى كرد . با مردم سخن مى گفت ، ولى اين كار ، وى را از ياد خدا باز نمى داشت و [همواره] مى ديدم كه زبانش بر كامش مى خورَد و مى گويد : لا إله إلّا اللّه » (الكافى : ج ۲ ص ۴۹۸) .

[۱۷]. ده رساله ، فيض كاشانى (به اهتمام: رسول جعفريان ، چاپ نشاط ، ۱۳۷۱ ش) ص ۸۶ .

[۱۸]. طه : آيه ۱۴ .

[۱۹]. الكافى : ج ۲ ص ۱۴۵ ح ۸ ، معانى الأخبار : ص ۱۹۳ ح ۳ ، بحار الأنوار : ج ۷۵ ص ۳۴ ح ۲۹ .

[۲۰]. الخصال : ص ۱۵۶ ح ۱۹۶ ، عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۱ ص ۲۵۸ ح ۱۳ ، كشف الغمّة : ج ۳ ص ۸۳ ، بحار الأنوار : ج ۹۶ ص ۱۲ ح ۱۷ .

[۲۱]. الطبقات الكبرى : ج ۵ ص ۳۶۳ ، مستدرك الوسائل : ج ۷ ص ۱۲ ح ۷۵۰۷ .

[۲۲]. در منبع حديث، «إليك» آمده كه تصحيف شده است.

[۲۳]. الكافى : ج ۳ ص ۵۰۰ ح ۱۳ ، معانى الأخبار : ص ۱۵۳ ح ۱ ، أعلام الدين : ص ۱۲۶ ، بحار الأنوار : ج ۹۶ ص ۳۹ ح ۱۰ .



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت