سخنگوی خدای سبحان در قیامت

وَنَادَیٰ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَن قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدتُّم مَا وَعَدَ رَبُّکمْ حَقًّا قَالُواْ نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُمْ أَن لَّعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ.[۱]

و بهشتیان، دوزخیان را آواز می دهند که: «ما آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود، درست یافتیم. آیا شما نیز آنچه را پروردگارتان به شما وعده کرده بود، راست و درست یافتید؟». می گویند: «آری». پس آواز دهنده ای میان آنان آواز در می دهد که: لعنت خدا بر ستمکاران باد!

واژه «اذان» به معنای اعلام و آگاهی دادن به دیگران است. در قیامت، مؤذّنی بعد از گفتگوی اهل بهشت و دوزخ اعلام می کند که: لعنت خدا بر ستمگران باد! «فاء» در این قسمت، بیانگر این است که ندای مؤذّن در نتیجه اعتراف صریح دوزخیان به راستی و حقّانیت وعد و وعید الهی است، یعنی پس از این که آنان چنین اعترافی می کنند، گویی تمام جدال میان حق و باطل به آخر رسیده است و مهر آخر بر پرونده دوزخیان خورده می شود و دیگر جای هیچ سخنی باقی نمی ماند. از این رو، سخنگویی از سوی خداوند ـ که در قرآن با عنوان «مؤذّن» از او یاد شده ـ به عنوان فصل الخطاب و اعلام حکم نهایی آنان، اهل ظلم و گم راهی را از رحمت خداوند، بی بهره اعلام می دارد.[۲]

در روایات شیعه و اهل سنّت آمده است[۳]که آن مؤذّن، امیر مؤمنان(ع) است. این روایات را از اهل سنّت، حاکم حسکانی در شواهد التنزیل،[۴]ابن مردویه در المناقب[۵]و شیخ سلیمان قندوزی در ینابیع المودّة،[۶]و از امامیّه، کلینی در الکافی،[۷]شیخ صدوق در معانی الأخبار،[۸]عیّاشی در تفسیر خود،[۹]علی بن ابراهیم در تفسیر القمّی،[۱۰]فرات کوفی[۱۱]و طبرسی[۱۲]گزارش کرده اند.

اکنون بعضی از آن روایات را نقل می کنیم:

از امام علی(ع) نقل شده که فرمود:

فأنا ذٰلِکَ المُؤَذِّنُ.[۱۳]

من آن آواز دهنده ام.

از امام رضا(ع) نقل شده که فرمود:

المُؤَذِّنُ أمیرُ المُؤمِنینَ.[۱۴]

آواز دهنده، امیر مؤمنان است.

همچنین شخصی به نام عمر حلّال می گوید: از امام کاظم(ع) در مورد (فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَینَهُم) پرسیدم که مراد کیست؟ امام فرمود:

المُؤَذِّنُ أمیرُ المُؤمِنینَ(ع)[۱۵]

آوازد هنده، امیر مؤمنان است.

در روایتی که علی بن ابراهیم از امام کاظم(ع) گزارش کرده، آمده است:

المُؤَذِّنُ أمیرُ المؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ، یُؤَذِّنُ أَذاناً یُسمعُ الخَلائِقَ کُلَّها، وَالدَّلیلُ عَلیٰ ذٰلکَ قَولُ اللّهِ عَزَّ و جَلَّ فی سورَةِ البَراءَة (وَ أَذانٌ مِنَ اللّهِِ وَ رَسُولِهِ).[۱۶]

آواز دهنده، امیر مؤمنان(ع) است که اعلانی را بانگ می زند که تمام خلایق، آن را می شنوند و دلیل آن، این آیه در سوره برائت است که می فرماید: (وَ أَذانٌ مِنَ اللّهِِ وَ رَسُولِهِ).

در تحلیل ذیل روایت اخیر که آیه اذان را دلیل تفسیر «مؤذّن» به امیر مؤمنان(ع) گرفته، می توان گفت: شاید به این جهت باشد که در دنیا، تنها کسی که از طرف پیامبر(ص) شایستگی داشت پیام برائت را به مشرکان و مستکبران برساند، امیر مؤمنان(ع) بود. بنا بر این در قیامت نیز همین کار به دست او خواهد بود.[۱۷]

شاید هم بتوان گفت: علی(ع) در تمام طول زندگی با ستم مبارزه کرد و به حمایت از مظلوم برخاست و این مطلب، درخشش خاصّی در عمر پربارش دارد. زندگی در جهان دیگر، نوعی تجسّم بزرگ و تکامل یافته زندگی انسان ها در این جهان است. بنا بر این، چه جای تعجب که مؤذّن آن روز ـ که میان بهشتیان و دوزخیان، ندای لعن بر ظالمان را از طرف خداوند و پیامبر(ص) می دهد ـ، علی(ع) باشد.[۱۸]

آلوسی با توجّه به آنچه در تفسیر مجمع البیان خوانده، در باره مصداق «مؤذّن» در این آیه می نویسد:

گزارش امامیّه از امام رضا(ع) و ابن عبّاس مبنی بر این که مراد از مؤذّن، علی ـ کرّم الله وجهه ـ باشد، از طریق اهل سنّت اثبات نشده است و بعید است آن امام، مؤذّن (ندا دهنده) باشد، حال آن که ایشان در آن هنگام در بهشت های پاک الهی هستند.[۱۹]

در پاسخ باید گفت: گرچه این تفسیر در منابع دست اوّل اهل سنّت نیامده، ولی در شواهد التنزیل یا المناقب ابن مردویه آمده است.[۲۰]همچنین وقتی بهشتیان، اهل دوزخ را ندا می دهند، چه استبعادی دارد که امام علی(ع) نیز از جایگاه مخصوص خود در بهشت، چنین اعلامی را بانگ زند؟

صاحب تفسیر المنار در پاسخ به آلوسی گفته: اگر روایتی از طریق صحیح به ما برسد، پذیرفتنی است، حتّی اگر از طریق شیعیانی باشد که در کتاب های جرح و تعدیل، به عدالت آنان تصریح شده است. همچنین وی استبعاد آلوسی را نمی پذیرد؛ ولی به کنایه اشکال کرده که این مطلب، فضیلتی برای علی(ع) نیست.[۲۱]

در حالی که اوّلاً اگر این امر، فضیلتی برای علی(ع) نیست، پس چرا به جای فردی عادی، علی ـ که وصی رسول خداست ـ، انتخاب شده تا اعلام کند که: (أَن لَعْنَةُ ٱللهِ عَلَی ٱلظَّالِمِینَ)؟ و اگر این کار، ارزش نبود، احتیاجی نداشت که در روایات، مصداق آن، امیر مؤمنان علی(ع) ذکر شود.[۲۲]

ثانیاً کسی که ملقّب به مؤذّن یگانه روز قیامت می گردد و در واقع، سخنگوی الهی و پیام آور پرودگار است، باید شخص مهمّی باشد. بی تردید، هر کسی لیاقت نخواهد داشت که روز قیامت، چنین عنوانی را کسب کند، بویژه که سر دادن ندای برائت از ظلم میان اهل محشر در روزی که تمام پرده ها کنار می رود، باید از سوی کسی باشد که خود، به ظلم آلوده نباشد.[۲۳]

ثالثاً مبارزه با ستم و سرکوب ستمگران، افتخاری است که امام علی(ع) هم در دنیا داشته است و هم در آخرت خواهد داشت. همان کسی که در دنیا، سوره برائت از مشرکان را در مکّه خواند، این افتخار را دارد که در قیامت هم برائت از ستمگران را اعلام کند.