امام علی(ع) در عرصه بخشندگی

آیه انفاق:

الَّذِینَ یُنفِقُونَ أمْوَالَهُم بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُونَ. (سوره بقره، آیه ۲۷۴)

کسانی که اموالشان را شب و روز، نهان و آشکار انفاق می کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند.

روایات فراوانی از شیعه و اهل سنّت رسیده که این آیه در پی انفاق خاصّ امام علی(ع) نازل شده است:[۱]

۱. تفسیر العیّاشی به نقل از ابو اسحاق روایت می کند:

کانَ لِعَلِیِّ بن أبی طالبٍ(ع) أربَعَةُ دَراهِمَ لَم یَملِک غَیرَها، فَتَصَدَّقَ بِدِرهَمٍ لَیلاً وبِدِرهَمٍ نَهاراً، وبِدِرهَمٍ سِرّاً، وبِدِرهَمٍ عَلانیَةً، فَبَلَغَ ذٰلکَ النَّبِیَّ(ص) فَقالَ: یا عَلیُّ، ما حَمَلَکَ عَلیٰ ما صَنَعتَ؟ قالَ: إنجازُ مَوعودِ اللّهِ، فَأَنزَلَ اللّهُ: (الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرّاً وَعَلانِیَةً).[۲]

علی بن ابی طالب(ع)، تنها چهار درهم و نه بیشتر داشت. درهمی در شب و درهمی در روز، درهمی در نهان و درهمی در آشکار، صدقه داد. این خبر به پیامبر(ص) رسید. فرمود: «ای علی! چه چیزی تو را بر این کار وا داشت؟». علی(ع) گفت: دستیابی به وعده خداوند.

پس خداوند، آیه (کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا انفاق می کنند) را فرو فرستاد.

۲. ابن عبّاس می گوید:

این آیه در باره علی بن ابی طالب(ع) نازل شده است. وی چهار درهم داشت. شب یک درهم، روز یک درهم، در نهان یک درهم و در آشکار، درهم دیگری بخشید.[۳]

۳. در کتاب المناقب ابن شهرآشوب، از بیش از شانزده مفسّر نقل شده که: علی بن ابی طالب(ع)، چهار درهم نقره داشت: یکی را در شب، دیگری را در روز، یکی را در نهان و دیگری را آشکارا صدقه داد. آن گاه آیه ۲۷۴ سوره بقره نازل شد که خداوند، هر درهمی را مال حساب کرد و بشارت قبولی به وی داد.[۴]

۴. فخر رازی، چند سبب نزول نقل می کند که دو مورد آن، مطابق نظر شیعه است و مصداق آیه را امیر مؤمنان(ع) معرّفی می کند؛ ولی وجه سومی نیز نقل می نماید که بر طبق بعضی از نقل ها این آیه در شأن ابو بکر نازل شده است؛[۵]امّا آلوسی، که از مفسّران اهل سنّت است، در تفسیرش به نقل از سیوطی آورده است که وی بر مستند این قول (وجه سوم) دست نیافته و گویا مدّعیان این قول، آن را از خبر ابن منذر استنباط کرده اند، حال آن که برداشت درستی از روایت ابن منذر، صورت نگرفته است.[۶]

وجه چهامی که فخر رازی نقل کرده، این است که آیه در مورد کسانی است که اسب هایی را برای جهاد در راه خدا آماده می کنند و شب و روز و در پنهان و آشکارا به آنها علوفه می دهند.[۷]

علّامه طباطبایی در ردّ این سبب نزول، نوشته است که: عبارت (سِرًّا وَ عَلَانِیةً) با این نظر تناسب ندارد؛ چرا که این عبارت، بیانگر فضیلت و تمجید انفاق مخفیانه و آشکار است، در حالی که علوفه دادن مخفیانه و آشکارا به اسب ها تفاوتی ندارد و امر قابل تمجیدی نیست؛ بلکه این دو وصف بر کسانی که در نهان و آشکار به مستمندان انفاق می کنند، قابل تطبیق است. بعلاوه، نظر فخر رازی، سند صحیحی هم ندارد.[۸]

سبب نزول دیگری که در مورد آیه است، این است که عثمان و عبد الرحمان بن عوف در یکی از جنگ ها پول هایی خرج کردند و این آیه بِدان سبب نازل شد.[۹]سند این سبب نزول هم اعتباری ندارد.

گفتنی است آیه یاد شده، در باره امام علی(ع) نازل شده است، ولی بر طبق شیوه معمول قرآن، آیه حکم کلّی در باره چگونگی و طرز انفاق و کیفیات مختلف آن را مطرح می کند و شرح می دهد و وظیفه انفاق کنندگان را مشخّص می سازد[۱۰]که باید از نظر آشکار و پنهان بودن، جنبه های اخلاقی و اجتماعی و آبروی شخصی را که به او انفاق می کنند، رعایت کند؛ یعنی آن جا که انفاق به نیازمندان، وجهی برای اظهار ندارد، برای حفظ آبروی آنان و خلوص بیشتر، پنهانی انجام گردد و در آن جا که پای مصالح دیگری مانند بزرگداشت شعائر دینی و تشویق دیگران در کار است و آبروی مسلمانی نمی رود، آشکارا انفاق شود.