تأویل شجره طیبه

سوره ابراهیم، آیه ۲۴ـ۲۵:

أَ لَمْ تَرَ کَیفَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ * تُؤْتی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَ یَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَذَکَّرُونَ؛

آیا ندیدی خداوند، چگونه مثل زده است؟ سخن پاک را مانند درختی پاک که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است، قرار داده است. هر دم به اراده الهی، میوه اش را می دهد و خداوند برای مردم، نمونه ها را یادآور می شود، شاید که پند گیرند.

خداوند، کلمه ایمان و اعتقاد حق را به درختی پاکیزه، ریشه دار (استوار)، بلند و باشکوه و پُر بار و برکت، تشبیه کرده است تا ماهیت پاکیزه، استوار و ثمربخش «ایمان» برای مسلمانان، ملموس شود.

امّا در بسیاری از احادیث، تاکید شده که منظور از «شجره طیبه»، اهل بیت پیامبر خدا(ص) است و این سخن، بدان معناست که خاندان قرآنی ایشان، ریشه دارترین، پایدارترین، خدمت گزارترین و مفیدترین خانواده های جامعه بشر هستند. در این جا به برخی از این روایات، اشاره می کنیم:

۱. امام صادق(ع) در پاسخ به پرسشی در باره معنای آیه مورد بحث، فرموده است:

رَسولُ اللّهِ(ص) أصلُها، و أمیرُ المُؤمِنینَ(ع) فَرعُها، وَ الأَئِمَّةُ مِن ذُریَّتِهِما أغصانُها، وَ عِلمُ الأَئِمَّةِ ثَمَرَتُها، وَ شیعَتُهُمُ المُؤمِنونَ وَرَقُها.

پیامبر خدا(ص)، پی و بنیاد آن، امیر مؤمنان [علی](ع) تنه آن، و امامان از نژاد آن دو، شاخه های آن هستند. دانش امامان، میوه اش و شیعیان مؤمن [به آنها]، برگ هایش به شمار می روند.

آن گاه فرمود:

وَ اللّهِ! إنَّ المُؤمِنَ لَیولَدُ فَتُورَقُ ورقةٌ فیها، و إنَّ المُؤمِنَ لَیَموتُ فَتَسقُطُ وَرَقَةٌ مِنها.[۱]

سوگند به خدا، هرگاه مؤمن به دنیا بیاید، بر این درخت، برگی افزوده می شود و زمانی که بمیرد، برگی از آن فرو می افتد.

۲. عمر بن یزید می گوید از امام صادق(ع) در باره این سخن خداوند که می فرماید: (كَشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی ٱلسَّمَاءِ) پرسیدم. ایشان در پاسخ فرمود:

[قالَ ] رَسولُ اللّهِ(ص): [وَ اللّهِ! ] أنا جَذرُها [أصلُها]، و أمیرُ المُؤمِنینَ فَرعُها، و شیعَتُهُ وَرَقُها.[۲]

پیامبر خدا(ص) [فرمود ]: «[سوگند به خداوند که] من، ریشه آن، امیر مؤمنان [علی بن ابی طالب]، شاخه و شیعیان او، برگ های آن هستند.

۳. همچنین امام صادق(ع) در سخنی دیگر فرمود:

هٰذا مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللّهُ لِأهلِ بَیتِ نَبِیِّهِ وَ لِمَن عاداهُم.[۳]

این، مَثَلی است که خداوند برای اهل بیت و دشمنان آنها آورده است.

۴. نیز از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود:

أصلُها رَسولُ اللّهِ(ص) و فَرعُها أمیرُ المُؤمِنینَ(ع)، وَ الحَسَنُ وَ الحُسَینُ ثَمرُها، وَ تِسعَةٌ مِن وُلدِ الحُسَینِ أغصانُها، وَ الشّیعَةُ وَرَقُها.[۴]

پیامبر خدا(ص)، ریشه آن، امیر مؤمنان، تنه آن، حسن و حسین، میوه آن، نُه نفر از فرزندان حسین، شاخه های آن و شیعیان، برگ های آن هستند.

در کتاب های اهل سنّت نیز روایاتی همانند احادیث پیش گفته، ذکر شده است که برای نمونه به یکی از آنها اشاره می شود:

۵. ابو اُمامه باهِلی از پیامبر(ص) نقل می کند که فرمود:

إنَّ اللّهَ خَلَقَ الأنبِیاءَ مِن أشجارٍ شَتَّیٰ وَ خُلِقتُ أنا وَ عَلِیٌّ مِن شَجَرةٍ واحِدَةٍ، فَأنَا أصلُها، وَ عَلِیٌّ فرعُها، وَ الحَسَنُ وَ الحُسَینُ ثِمارُها، و أشیاعُنا أوراقُها.[۵]

به درستی که خداوند، پیامبران را از درختان گوناگونی آفرید، ولی من و علی، از یک درخت پدید آمده ایم. پس من، ریشه درخت و علی، تنه آن و حسین و حسن، میوه های آن و پیروان ما، برگ هایش هستند.