نزول آیه تبلیغ در آغاز بعثت

آیه تبلیغ:

یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیکَ مِن رَبِّکَ وَإِن لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ.[۱]

ای پیامبر! آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن و اگر نکنی، پیامش را نرسانده ای و خدا، تو را از گزند مردم، نگاه می دارد. آری. خدا، گروه کافران را هدایت نمی کند.

برخی گفته اند: آیه تبلیغ در ابتدای بعثت پیامبر(ص) به منظور استوار نمودن ایشان در تبلیغ دین و ابلاغ رسالت، نازل شده است. ابن ادریس شافعی، در توجیه این سخن می نویسد:

پیامبر(ص) پس از دریافت اوّلین آیات الهی، از برخورد مشرکان و تکذیب آنها در هراس و تردید بود. آیه یاد شده برای استوار سازی آن بزرگوار در تبلیغ دین، نازل شد و حمایت خداوند را از او اعلام نمود.[۲]

وی سپس برای تأیید این نظریه، گفتار حسن بصری را شاهد آورده که پیامبر(ص) فرموده است:

چون خداوند مرا به رسالت برانگیخت، از آن جهت که می دانستم مرا تکذیب خواهند کرد و شکنجه خواهند داد، روزگاری دست نگه داشتم، تا خداوند، این آیه را فرستاد.[۳]

این ادّعا و شاهد آن به دلائل زیر، قابل خدشه و مردود است:

الف ـ ابن ادریس و حسن بصری، در این ادّعا تنها هستند. افزون بر این که روایت حسن بصری، مُرسَل و لذا غیر قابل اعتماد است.

ب ـ دلائلی که اثبات می کند سوره مائده در سال آخر عمر پیامبر(ص) نازل شده است[۴]و نیز اجماع مفسّران بر مدنی بودن این سوره، ادّعای آنها را رد می کند.[۵]همچنین ادّعای نزول جداگانه این آیه قبل از نزول سوره مائده، در اوائل بعثت، پذیرفتنی نیست؛ چرا که عادتاً نمی توان پذیرفت آیه ای از قرآن، سال ها رها باشد و به شکل تک آیه و مجهول السوره، قرائت شود.[۶]

ج ـ با اندکی تأمّل در مضمون آیه، به روشنی می توان دریافت که مقصود از آن، ابلاغ پیام ویژه ای است که به اندازه همه پیام های الهی، اهمّیت و ارزش دارد، به گونه ای که امتناع از ابلاغ آن، امتناع از ابلاغ رسالت الهی به حساب می آید و آن، چیزی جز ابلاغ پیام ولایت و استمرار جریان نبوّت از طریق امامت و رهبری پس از پیامبر خدا(ص) نیست.

د ـ تفسیر ارائه شده، در واقع بدین معناست که خداوند سبحان به پیامبرش بفرماید: پیام های مرا ابلاغ کن، وگر نه پیام های مرا ابلاغ نکرده ای! یعنی توضیح واضحات!

ه‍ ـ با وجود عظمت روح پیامبر اکرم(ص) و اراده استوار ایشان در رساندن فرمان خداوند به مردم، هراس و واهمه از تکذیب و آزار مردم، پذیرفتنی نیست. چگونه می توان باور نمود پیامبر(ص) در ابتدای کار از انجام دادن رسالت خویش، سر باز زده تا خداوند متعال، سلامت او را تضمین نماید و آن گاه پیامبر(ص) با دریافت قول مساعد مبنی بر جلوگیری از گزند مخالفان، امر خداوند را انجام داده باشد؟![۷]

آیا به پیامبر خدا(ص) می توان چنین گمانی بُرد که به دلیل آسیب رساندن مشرکان، در ابلاغ رسالت خود تعلّل کند تا جایی که خداوند، او را تهدید نماید؟ آیا با وجودِ تاریخِ زندگی سراسر حماسه و شجاعت رسول گرامی اسلام و تحمّل همه سختی ها و مصائب، اتّهام عافیت طلبی و محافظه کاری برازنده آن بزرگوار است؟

و ـ عالمان، محدّثان، مفسران و مورّخان شیعه، اتّفاق دارند که این آیه در باره واقعه غدیر خم و ابلاغ امامت امیر مؤمنان علی(ع) نازل شده است.[۸]این شأن نزول، در بسیاری از منابع حدیثی و تفسیری اهل سنّت نیز نقل شده است.[۹]