منظور از «یوم» در آیه اکمال دین

آیه اکمال دین:

الْیوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِن دِینِکُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکمُ الْإِسْلاَمَ دِیناً.[۱]

امروز، کسانی که کافر شده اند، از [کارشکنی در] دین شما نومید گردیدند. پس، از ایشان مترسید و از من بترسید. امروز، دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما، آیین برگزیدم.

بنا به گفته ی فخر رازی، در تفسیر آیه مورد نظر، کلمه «الیوم» در این آیه، در معنای حقیقی خود به کار نرفته است؛ بلکه در معنای مجازی «دوران» و «روزگار»، استعمال شده است. بر اساس این نظریه، آیه، ناظر به روز خاصّی نیست؛ بلکه از آغاز دوران عظمت اسلام و فرا رسیدن دوران ناامیدی کفّار، خبر می دهد، بویژه که استعمال کلمه «روز» در این معنای مجازی، رایج است. وقتی گفته می شود: «دیروز، جوان بودم و امروز، پیر شدم»، یعنی دوران جوانی گذشت و دوران پیری، فرا رسیده است.[۲]

پاسخ:

۱. کنار گذاشتن معنای حقیقی و پناه بردن به معنای مجازی، نیازمند قرینه روشنی است؛ قرینه ای که ذهن مخاطب را از معنای اصلی منصرف کند و به معنای مجازی، ره نمون شود. در مثال یاد شده، قرینه مورد نیاز، معنای جوانی و پیری است که در طول بیست و چهار ساعت، از بین نرفته و به دست نمی آید. افزون بر این که جناب فخر رازی بر مجازِ ادّعایی خود، قرینه روشنی نیاورده است، روایات و نقل های تاریخی متعدّدی وجود دارد که نشان از به کار رفتن کلمه «الیوم» در معنای حقیقی خود، یعنی یک روز خاصّ است. این روز خاص، در پاره ای از احادیث، هجدهم ذی حجّه سال دهم هجری[۳]و در برخی احادیث، نهم ذی حجّه همان سال، یعنی روز عرفه[۴]عنوان شده است.

۲. اگر مراد از «الیوم»، روز خاصّی نباشد، باید طبق ظاهر آیه، عبارت: (الْیوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا؛ امروز، کافران از [زوال] آیین شما، مأیوس شدند. بنا بر این، از آنها نترسید و از [مخالفت] من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما، تمام نمودم و اسلام را آیین [جاودان] شما پذیرفتم). را با توجّه به سیاق آیات قبل و بعد که در باره تحریم مردار، خون، گوشت خوک و... است، تفسیر نمود، چنان که زمخشری، این کار را کرده است.[۵]بنا بر این، باید گفت: بیان حکم تحریم مردار، خون، گوشت خوک و قربانی بت ها، سبب ناامیدی کفّار و اکمال دین شده است، در حالی که اوایل هجرت، در آیه ۱۷۳ سوره بقره[۶]، این حکم بیان شده بود. لذا می بایست یأس کفّار، پیش تر تحقق یافته باشد، نه در زمان نزول این آیه که اواخر عمر شریف پیامبر(ص) است.

۳. روایات فراوان شیعه[۷]و شماری از روایات اهل سنّت،[۸]گویای نزول این آیه پس از نزول آیه اعلام ولایت امیر مؤمنان علی(ع) است. لذا نمی توان آن را متناسب با سیاق، معنا نمود.

۴. تمام روایات تفسیری ذیل عبارت (الْیوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ... رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا)، هیچ ارتباطی میان حکم تحریم مردار و خون و گوشت خوک و دیگر موارد مطرح شده در آیه با ناامیدی کافران از دین، و اکمال دین مطرح نکرده اند.[۹]