مكان احرام پيامبر(ص)

به اتّفاق محدّثان و فقيهان شيعه و اهل سنّت، ميقات حاجيان و عمره گزارانى كه از مدينه به سوى مكّه حركت مى كنند، «ذو الحُلَيفه» است .[۱]اين مكان ـ كه مسجد شجره نيز ناميده مى شود ـ از سوى پيامبر خدا(ص) به عنوان ميقات كسانى اعلام شد كه از مدينه عازم مكّه هستند.[۲]احاديث فراوانى بر اين نكته تأكيد دارند؛ امّا دو روايت از اهل سنّت[۳]و يك روايت از شيعه ـ كه تنها شيخ صدوق آن را نقل كرده ـ ،[۴]حاكى از آن است كه پيامبر اكرم(ص) در محلّى ديگر به نام «بيداء» مُحرم شده اند .

با توجّه به اين كه بيداء ، مكانى بلندتر از ذو الحُلَيفه و مُشرف به آن است و بيداء و ذو الحُلَيفه دو جاى متفاوت ، ولى به هم چسبيده اند ، اين گزارش ها را مى توان شاذ و بى اعتبار دانست ، بويژه اگر گزارش هايى مانند گزارش سالم بن عبد اللّه  از پدرش را در نظر آوريم. در اين گزارش، عقيده كسانى كه مى پندارند پيامبر(ص) در بيداء احرام بسته ، نادرست و باطل خوانده شده است و به صراحت مى گويد :

ما أهَلَّ رَسولُ اللّه (ص) إلاّ مِن عِندِ المَسجِدِ ، يَعنى مَسجِدَ ذِى الحُلَيفَةِ .[۵]پيامبر خدا(ص) جز از مسجد يعنى مسجد ذو الحليفه مُحرم نگشت .

افزون بر اين ، ابن عبّاس كه خبر احرام پيامبر(ص) از بيداء را به او منسوب كرده اند ،[۶]در نقلى ديگر مى گويد :

خَرَجَ رَسولُ اللّه (ص) حاجّا فَلَمّا صَلّى فى مَسجِدِهِ بِذِى الحُلَيفَةِ رَكعَتَيهِ أوجَبَ فى مَجلِسِهِ ، فَأَهَلَّ بِالحَجِّ حينَ فَرَغَ مِن رَكعَتَيهِ .[۷]پيامبر خدا(ص) براى حج گزاردن ، از مدينه بيرون آمد . هنگامى كه در مسجد ذو الحُلَيفه نماز خواند ، در همان نمازگاهش و پس از فراغ از نماز ، مُحرم شد .

بر اين پايه احرام پيامبر(ص) از ذو الحليفه جاى ترديد ندارد ؛ امّا برخى شارحان حديث و فقيهان، فارغ از ضعف و قوّت سندى اين گزارش ها ،[۸]به جمع آنها همّت گماشته اند كه برخى را گزارش مى كنيم :

۱ . علاّمه محمّدتقى مجلسى ، عبارت موجود[۹]در روايت شيخ صدوق را منفرد خوانده و گفته است كه آن عبارت در نقل كلينى در الكافى و شيخ طوسى در تهذيب الأحكام وجود ندارد؛ امّا در صورت صحّت آن، مقصود از آن عبارت را ورود كامل به ذو الحليفه دانسته و اين گونه دليل آورده كه : مسجد شجره ، در پستى و بيداء بر فراز آن قرار دارد. پس اگر كسى كاملاً داخل ذو الحليفه نشود، بيداء در برابرش قرار نمى گيرد.[۱۰]

۲ . فيض كاشانى بر اين باور است كه پيامبر(ص) در ذو الحليفه مُحرم شده و تلبيه لازم را نيز همان جا بر زبان آورده است؛ امّا از بالاى بلندى بيداء ، لبّيك را با صداى بلند تكرار كرده و همين ، سبب شده كه برخى تصوّر كنند كه پيامبر(ص) در آن جا مُحرم شده است.[۱۱]

اين وجه جمع را مى توان به حديث امام صادق عليه السلام مستند كرد. كلينى و شيخ طوسى ، اين حديث را نقل كرده اند و متن آن ، چنين است :

عبد اللّه  بن سنان أنَّهُ سَأَلَ أبا عَبدِ اللّه  عليه السلام : هَل يَجوزُ لِلمُتَمَتِّعِ بِالعُمرَةِ إلَى الحَجِّ أن يُظهِرَ التَّلبِيَةَ فى مَسجِدِ الشَّجَرَةِ ؟ فَقالَ : نَعَم إنَّما لَبَّى النَّبِىُّ(ص) عَلَى البَيداءِ لِأَنَّ النّاسَ لَم يَكونوا يَعرِفونَ التَّلبِيَةَ فَأَحَبَّ أن يُعَلِّمَهُم كَيفَ التَّلبِيَةُ .[۱۲]عبد اللّه  بن سنان از امام صادق عليه السلام پرسيد : آيا جايز است كسى كه براى حجّ تمتّع مُحرم مى شود ، تلبيه گويى خود را در مسجد شجره آشكار كند ؟ فرمود : «آرى . پيامبر(ص) تنها به اين دليل بر بالاى بيداء لبّيك گفت كه دوست داشت چگونه تلبيه گفتن را به مردم ـ كه تلبيه گفتن را بلد نبودند ـ ، ياد بدهد» .

براى تأييد اين نظر به روايت ابن عبّاس نيز مى توان استدلال كرد. ابن عبّاس بر اين باور است كه پيامبر اكرم(ص) چند بار لبّيك گفته است؛ امرى كه بر پايه احاديث شيعه و اهل سنّت نيز مستحب است. ابن عبّاس مى گويد : چون حج گزاران دسته دسته به ميقات مى آمدند و هر دسته در جايى متفاوت از دسته ديگر بودند، پيامبر اكرم(ص) را مى ديدند و لبّيك ايشان را مى شنيدند و تنها همان را نقل مى كردند . از اين رو گزارش ها متعدّد و متفاوت نشان مى دهند .[۱۳]

۳ . وجه سوم، تفصيل ميان احرام و لبّيك گويى است؛ يعنى احرام بايد در مسجد شجره صورت گيرد؛ امّا لبيك گويى مى تواند اندكى بعد تحقّق يابد. به سخن ديگر، پيامبر(ص) در مسجد شجره مُحرم گشته ؛ ولى بر بالاى بلندى بيداء ، لبّيك گفته است تا چگونگى لبّيك گويى را به مردم بياموزد.

ديدگاه برگزيده

به نظر مى رسد كه ديدگاه نخست با اطّلاعات جغرافيايى و تاريخى ، هماهنگ نيست ؛ زيرا ورود به ذو الحليفه و قرار گرفتن در مسجد شجره ، نيازى به رسيدن به بيداء ندارد. ذو الحليفه و مسجد آن ، صدها متر مربّع مساحت دارند و با برداشتن چند گام مى توان از رسيدن به آن و قرار داشتن در مسجدش اطمينان يافت.

نظر دوم نيز با گزارش دقيق و مرحله به مرحله امام صادق عليه السلام از حجّ پيامبر(ص) ناسازگار است. اين گزارش ، تهى از ذكر لبّيك در مسجد شجره است ؛[۱۴]نكته اى كه به هيچ روى نمى توان از ذكر آن چشم پوشيد ، چنان كه روايت امام صادق عليه السلام را نمى توان همسان گزارش ديگران از حجّ پيامبر(ص) پنداشت.

بر اين پايه ، تنها ديدگاه سوم را مى توان پذيرفت. اين ديدگاه بر اين امر مبتنى است كه بپذيريم مى توان ميان احرام و لبّيك گويى فاصله انداخت؛ يعنى بگوييم لبّيك گفتن ، از اعمال واجب احرام و حج است؛ امّا لازم نيست همراه با بر گرفتن جامه احرام و مقارن با تجرّد از لباس معمولى و نيّت احرام باشد. اين نظر، مستند به احاديث متعدّد و صريح در اين باره است كه نزد برخى فقيهان شيعى ، مقبول است.[۱۵]

نتيجه اين ديدگاه آن است كه كسى كه عازم مكّه است و از ذو الحليفه مى گذرد، بايد در آن مُحرم شود و مطابق با سيره همه مسلمانان مى تواند همان جا لبّيك را هم بگويد؛ امّا به تأخير انداختن لبّيك گويى تا بيداء و يا تكرار آن در آن جا نيز جايز است. گفتنى است كه تكرار لبّيك در هر بلندى و پستى و به گاه پياده و سوار شدن و در سحر گاهان براى مُحرم ، مستحب است .[۱۶]

نكته مهم آن است كه مقلّدان در مسئله احرام و لبّيك گويى، بايد بر اساس فتواى مرجع تقليد خود ، عمل كنند و يا احتياط نمايند.