كامل ترين مصداق ذكر

نماز ، كامل ترين مصداق ذكر (ياد خدا) است و آيه شريف «أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِكْرِى ؛ نماز را براى ياد كردنِ من به پادار»[۱]به همين نكته ظريف ، اشارت دارد . نماز اگر با آداب و شرايط آن (بويژه حضور قلب) انجام شود ، در گام اوّل ، دل را از همه زشتى ها و آلودگى ها پاك مى كند ، همان طور كه خداوند سبحان مى فرمايد : «إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنكَرِ ؛ همانا نماز ، از گناه و خطا باز مى دارد»[۲]و با پاك شدن از آلودگى ها ، انسان به صفت تقوا متّصف مى گردد و در گام دوم ، انسان را به بساط قرب و انس و محبّت خداوند متعال

مى رساند ، چنان كه امام على(ع) مى فرمايد :

الصَّلاةُ قُربانُ كُلِّ تَقِيٍّ .[۳]

نماز ، نردبان [قُرب ]هر پرهيزگار است .

بنابراين ، نماز ، بهترين وسيله براى خودسازى و سازندگى و ساختن جامعه توحيدى و مبتنى بر محبّت خداست . به همين جهت ، پيامبر خدا ، از آن به عنوان «خَيرُ مَوضُوع (بهترينِ احكام)»[۴]ياد مى كند و امام صادق(ع)درباره ارزش نماز و نقش آن در سازندگى انسان مى فرمايد :

ما مِن شَيءٍ بَعدَ المَعرِفَةِ تَعدِلُ هَذِهِ الصَّلاةَ .[۵]

پس از شناخت [خدا] ، هيچ چيزى همپايه نماز نيست .

از اين رو ، امام خمينى رحمه الله در وصيّت نامه اخلاقى خود ، پس از آن كه خودخواهى و خودبينى را ريشه همه فتنه ها و گرفتارى هاى بنى آدم مى خواند و جهاد براى قطع اين ريشه را جهاد اكبر مى نامد و پيروزى در اين جهاد را مايه اصلاح همه چيز و همه كس تعريف مى كند ، تأكيد مى نمايد كه راه رسيدن به اين پيروزى (پس از استمداد از خداوند متعال) ، نماز است . متن نوشته امام ، خطاب به فرزندش چنين است :

پسرم! سعى كن كه به اين پيروزى دست يابى ، يا دست كم به بعض مراحل آن . همّت كن و از هواهاى نفسانيه كه حد و حصر ندارد ، بكاه و از خداى متعال ـ جلّ و علا ـ استمداد كن كه بى مدد او ، كسى به جايى نرسد و نماز ، اين معراج عارفان و سفر عاشقان ، راه وصول به اين مقصد است و اگر

توفيق يابى و يابيم به تحقّق يك ركعتِ آن و مشاهده انوار مكنون در آن و اسرار مرموز آن ، ولو به قدر طاقت خويش ، شمّه اى از مقصد و مقصود اولياى خدا را استشمام نموده ايم و دورنمايى از صَلاتِ معراج سيّد انبياى عرفا ـ عليه وعليهم وعلى آله الصلاة و(ع) ـ را مشاهده كرده ايم كه خداوند منّان ، ما و شما را به اين نعمت بزرگ ، منّت نهد ![۶]

دو شرط اصلى تحقّق نماز كامل

نكته قابل توجّه ، اين كه بهره گيرى كامل از آثار و بركات نماز در سير و سلوك الى اللّه ، دو شرط اصلى دارد :

الف ـ تمسّك و توسّل به اهل بيت

راه توحيد و معرفت و محبّت خداوند متعال ، راهى است بس دشوار و صعب العبور كه طى كردن آن بدون چراغ و راهنما و تمسّك به ولايت و بهره گيرى از شفاعتِ وسايلى كه خداوند متعال براى تقرّب به خود معين فرموده است[۷]و ورود از درى كه خداوند متعال براى گام نهادن بر بساط قرب خود مشخص كرده است ،[۸]امكان پذير نيست . لذا در زيارت ائمه اهل بيت مى گوييم :

مَن أرادَ اللّه بَدَأَ بِكُم ومَن وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنكُم وَمَن قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِكُم .[۹]

هركه خدا را بخواهد ، از شما مى آغازد و هر كه او را به يگانگى بشناسد ، از شما پذيرفته است و هركه قصدِ او كند ، به شما روى مى آورد.

بر همين اساس ، امام صادق(ع) براى دستيابى به حقيقت نماز و بهره گيرى كامل از اين بهترين وسيله سلوك الى اللّه ، مى فرمايد :

إذا قُمتَ إلَى الصَّلاةِ فَقُل : اللّهُمَّ! إنّي اُقَدِّمُ إلَيكَ مُحَمَّدا صلى الله عليه و آلهبَينَ يَدَي حاجَتي وأتَوَجَّهُ بِهِ إلَيكَ ، فَاجْعَلني بِهِ وَجيها عِندَكَ فِي الدُّنيَا وَالآخِرَةِ وَمِنَ المُقَرَّبينَ ، اِجعَل صَلاَتِي بِهِ مَقبُولَةً ، وَذَنبي بِهِ مَغفُورا ، وَدُعَائي بِهِ مُستَجابا ، إنَّكَ أنتَ الغَفُورُ الرَّحيم.[۱۰]

هرگاه به نماز ايستادى ، بگو : بارالها! من محمد صلى الله عليه و آلهرا براى برآوردن حاجتم به درگاهت مى آورم و به وسيله او به تو روى مى آورم . پس به سبب او مرا در دنيا و آخرت ، نزدت آبرومند و از مقرّبان قرار ده . نمازم را به سبب او مقبول ، گناهم را آمرزيده و دعايم را مستجاب قرارده كه تويى بخشاينده مهربان .

ب ـ احسان به خلق

يكى از شرايط مهم پذيرفته شدن نماز و بهره گيرى از آثار و انوار و بركات آن كه در متون اسلامى بر آن تأكيد شده، زكات است . قرآن كريم در كنار نماز ، مردم را به پرداختن زكات دعوت كرده است . امام رضا۷ درباره راز اين اقتران مى فرمايد :

إنَّ اللّه عز و جلأمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقرُونٌ بِها ثَلاثَةٌ اُخرى : أمَرَ بِالصَّلاةِ وَالزَّكاةِ ، فَمَن صَلّى ولَم يُزَكِّ لَم تُقبَل صَلاتُهُ .[۱۱]

خداوند عز و جلسه چيز را قرين سه چيز ديگر قرار داد : به نماز و زكات فرمان داد . پس هركه نماز بخواند ، امّا زكات نپردازد ، نمازش پذيرفته نمى شود ... .

نقش پرداخت زكات در بهره گيرى از آثار نماز ، تا آن جاست كه امام صادق(ع)مى فرمايد :

لا صَلاةَ لِمَن لا زَكاةَ لَهُ .[۱۲]

هركه زكات نپردازد ، او را نمازى [پذيرفته ]نيست .

زكات در مفهوم عام خود ، شامل تمام حقوق مالى شرعى ، اعم از واجب و مستحب است . در اين باره در حديثى آمده است :

سُئِلَ الصادقُ(ع) : «في كَم تَجِبُ الزَّكاةُ مِنَ المالِ؟ فقال(ع) : «الزَّكاةَ الظَّاهِرَةَ أم الباطِنَةَ تُريدُ ؟» . قَالَ : «اُريدُهُما جَميعا» . فَقالَ : «أَمَّا الظّاهِرَة فَفي كُلِّ ألفٍ خَمسَةٌ وَعِشرونَ دِرهَما ، وأمَّا الباطِنَةُ فَلا تَستَأثِر عَلى أخيكَ بِما هُوَ أحوَج إلَيكَ مِنكَ» .[۱۳]

كسى از امام صادق(ع)پرسيد : حدّ نِصاب مالى در زكات ، چيست؟ امام فرمود : «مقصودت ، زكات ظاهرى است يا باطنى ؟». پرسنده گفت: هر دو را مى پرسم . حضرت فرمود: «زكات ظاهرى، در هر هزار درهمى ، بيست و پنج درهم است ؛ امّا زكات باطنى ، آن است كه آنچه را برادرت بدان نيازمندتر است ، ويژه خود نكنى» .

بر اين اساس ، مى توان گفت كه همه گونه احسان به خلق، براى خدا ، شرط كمالِ بهره گيرى از بركات هر نوع ذكر و در رأس آن ، نماز است .

خدمت به مردم ، تا آن جا در تكامل انسان نقش دارد كه پيامبر خدا ، خدمتگزاران مردم را بهترينِ مردم مى نامد و در اين باره مى فرمايد :

خَيرُ النَّاسِ مَن انتَفَعَ بِهِ النَّاسُ .[۱۴]

بهترين مردم ، كسى است كه مردم از او بهره برند .

و امام على(ع)احسان را در كنار اطاعت خداوند متعال به عنوان فلسفه خلقت انسان ، مطرح مى كند و مى فرمايد :

بِتَقوَى اللّه اُمِرتُم ولِلإِحسانِ وَالطّاعَةِ خُلِقتُم .[۱۵]

به تقواى خدا فرمان يافتيد و براى احسان[ به خلق ]و اطاعت [ از خدا] ، آفريده شديد .

اصولاً همان طور كه امام خمينى فرموده است ،[۱۶]خدمت به خلق ، در واقع ، خدمت به خدا و عبادت اجتماعى است و هر چه انسان به خلق ، خصوصا مردم محروم ، بيشتر خدمت كند ، به خالق ، نزديك تر مى شود و به بساط انس و قرب و محبّت او بهتر راه مى يابد ، چنان كه در حديث قدسى آمده است :

يا أحمَدُ ! مَحَبَّتي مَحَبَّةُ الفُقَراءِ .[۱۷]

دوستىِ من ، به دوست داشتنِ فقيران است .

[۱]طه ، آيه ۱۴ .

[۲]عنكبوت ، آيه ۴۵ .

[۳]الخصال : ۲ / ۶۲۰ / ۱۰ ، نهج البلاغة : حكمت ۱۳۶ .

[۴]معانى الأخبار : ۳۳۳ / ۱ ، مسند ابن حنبل : ۸ / ۱۳۲ / ۲۱۶۰۸ .

[۵]الكافي : ۳ / ۲۶۴ / ۱ ، أمالى الطوسى : ۶۹۴ / ۱۴۷ از زُرعه ، إرشاد القلوب : ۱۴۵ ، بحار الأنوار : ۲۷ / ۲۰۲ / ۷۱ .

[۶]صحيفه نور : ۲۲ / ۳۷۲ .

[۷]اشاره اى به آيه : «يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَابْتَغُواْ إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَـهِدُواْ فِى سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»(مائده ، آيه ۳۵) .

[۸]اهل بيت در قرآن و حديث : ويژگى هاى اهل بيت (۱ / ۱۲) .

[۹]كتاب من لا يحضره الفقيه : ۲ / ۶۱۵ (زيارت جامعه كبيره) .

[۱۰]الكافى : ۳ / ۳۰۹ / ۳ .

[۱۱]بحار الأنوار : ۹۶ / ۱۲ / ۱۷ به نقل از الخصال .

[۱۲]مشكاة الأنوار : ۴۶ / ۲۱۲ .

[۱۳]معانى الأخبار : ۱۵۳ / ۱ .

[۱۴]الإختصاص : ۲۴۳ .

[۱۵]بحار الأنوار : ۳۲ / ۳۵۶ / ۳۳۷ به نقل از شرح نهج البلاغة .

[۱۶]در وصيّت نامه اخلاقى امام(ره) به فرزندش آمده است : «پسرم! از بار مسئوليت انسانى كه خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است ، شانه خالى مكن ...» (صحيفه نور : ۲۲ / ۳۵۹) .

[۱۷]ر . ك : ص ۲۵۹ ح ۶۴۸ .