وقايع شورا برای جانشینی عمر

پرسش :

وقايع شورا برای جانشینی عمر را چگونه می توان تحلیل کرد؟



پاسخ :

جريان شكل گيرى خلافت پس از پيامبر خدا ، بسى شگفت انگيز و تنبّه آفرين است . جريان سقيفه روى مى دهد و از درون آن ، خلافت ابو بكر رقم مى خورد و چنان ادّعا مى شود كه اجماع امّت ، بر آن است .

ابو بكر ، عمر را بر جاى خود نصب مى كند و بدين سان ، شيوه «تعيين جانشين (استخلاف)» را بنياد مى نهد . اكنون عمر در واپسين روزهاى زندگى و در بستر مرگ ، در انديشه آينده جامعه اسلامى است .

گزارش هاى تاريخى به خوبى گواه اند كه عمر نيز به نوعى به «استخلاف» مى انديشد ، بدين ترتيب كه او از كسانى ياد مى كند كه اگر مى بودند ، خلافت را بدانها مى سپرد ، از جمله : معاذ بن جبل ،[۱]ابو عبيده جرّاح ،[۲]و سالم (آزاد شده حذيفه) .[۳]

به هر حال ، عمر به شورا مى انديشد ؛ شورايى كه بتواند آرمان ها و اهداف او را فراهم آورد . در اين ميان ، على عليه السلام فراموش ناشدنى است . اين حقيقت از ديدگان عمر نيز به دور نيست . از اين روى ، هنگامى كه فردى از انصار را براى مشورت درباره جانشين ، به رايزنى مى خوانَد و او از كسانى جز على عليه السلام نام مى برد ، عمَر زبان به اعتراض مى گشايد كه :

چرا ابو الحسن نه؟! اگر او زمام امور را به دست گيرد ، مردمان را به راه حق ، هدايت خواهد كرد .[۴]

بدين سان ، عمر ، شورايى مركّب از شش نفر مى پردازد و صفات ناشايسته هر يك از آنان را بر مى شمرد و از على عليه السلام تنها بر شوخ طبعى اش تكيه مى كند ، اگر چه تأكيد مى ورزد كه اگر على عليه السلام بر سر كار آيد ، مردمان را به راه راست ، هدايت مى كند .[۵]

عمر ، اعضاى شورايى را كه بايد سرنوشت خلافت را تعيين كند،مشخّص مى نمايد: على عليه السلام ، عثمان بن عفّان، طلحه، زبير ، سعد بن ابى وقّاص و عبد الرحمان بن عوف ؛ ولى خليفه ، كه نه از بنى هاشم دل خوشى دارد و نه از على عليه السلام ، سياستمدارتر و زيرك تر از آن است كه شورا را به گونه اى شكل دهد كه برآمدن على عليه السلام از آن ، حتّى محتمل باشد .[۶]

عمر ، چگونگى كار شورا و فرايند تصميم گيرى در آن را نيز روشن مى سازد : آنان بايد در خانه اى گرد آيند و پنجاه نفر از انصار به مراقبت از آنان بپردازند تا آنان يك نفر را برگزينند. اگر يك نفر، با گزينش پنج نفر ديگر مخالفت كند،بايد گردنش زده شود ؛ دو نفر نيز به همين گونه ؛ امّا اگر در يك سو سه نفر و در سوى ديگر سه نفر بودند ، بايد عبد اللّه بن عمر حكميّت كند و اگر بر آن رضايت نمى دهند ، بايد سخن آن سويى پذيرفته شود كه عبد الرحمان بن عوف در آن است .[۷]

صحنه سازى هاى خليفه كاملاً روشن است و هوشمندان، از آغاز ، نتيجه را فهميده اند . از اين روى ، ابن عبّاس از على عليه السلام مى خواهد كه وارد شورا نشود ؛ امّا امام عليه السلام پاسخ مى دهد :

وارد مى شوم تا با پذيرفته شدن «شايستگى من براى خلافت» از ناحيه عمر ، آنچه را پيش تر گفته بود: «نبوّت و امامت در خانه اى، گرد هم نخواهند آمد» ، نقض شود .[۸]

نيز با صراحت تمام ، تأكيد مى كند كه عمر ، با اين تركيب ، خلافت را از بنى هاشم ، دور ساخت :

من و عثمان در اين جمع هستيم و بايد از اكثريّت پيروى شود . سعد با پسر عموى خود (عبد الرحمان) مخالفت نخواهد كرد . عبد الرحمان نيز كه خويشاوند عثمان است ، از او دست برنخواهد داشت . بدين ترتيب ، بر فرض كه طلحه و زبير هم با من باشند ، چون [ عبد الرحمان ]ابن عوف در آن سوست ، سودى نخواهد داشت .[۹]

طلحه به نفع عثمان ، كنار مى رود (بر اساس نقلى كه مى گويد : طلحه به شورا رسيد) ، زبير به نفع على عليه السلام و سعد به نفع عبد الرحمان .

عبد الرحمانْ اعلام مى كند كه خواستار خلافت نيست . او پيشنهاد مى كند كه يكى از دو نفرِ باقى مانده (على عليه السلام و عثمان) حق را به ديگرى وا نهد؛ولى هر دو سكوت مى كنند.

عبد الرحمان شب ها پى در پى به رايزنى پرداخته ، با امراى لشكر و اشراف سخن مى گويد (بر اساس نقل طبرى) . آنان نيز او را به انتخاب عثمان ، توصيه مى كنند .[۱۰]

پس از گذشت سه روز ، صبحگاه ، مردم در مسجد گرد مى آيند . عبد الرحمان به جمع آنان آمده ، (بر اساس نقل زُهْرى) به مردم مى گويد :

من از مردم پرسيده ام . آنان هيچ كس را با عثمان ، هم پايه نمى دانند .[۱۱]

عمّار و مقداد ، فرياد مى زنند و بر انتخاب على عليه السلام تأكيد مى ورزند. گفتگو در مسجد بالا مى گيرد. عمّار فرياد مى زند:

چرا اين امر را از اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله دور مى گردانيد؟[۱۲]

عبد الرحمان بن عوف ، على عليه السلام را مخاطب قرار مى دهد و مى گويد :

آيا با خداوند ، پيمان مى بندى كه چون زمام امور را بر گرفتى ، به كتاب خدا ، سيره پيامبر خدا و شيوه دو شيخ ، عمل كنى؟

امام عليه السلام مى گويد :

به كتاب خداوند و سيره پيامبر خدا ، در حدّ توان ، عمل مى كنم .

و چون از عثمان مى پرسد ، عثمان پاسخ مى دهد :

بر اساس قرآن ، سنّت پيامبر خدا و شيوه دو شيخ ، عمل خواهم كرد .

عبد الرحمان ، سخن خود را با على عليه السلام تكرار مى كند . على عليه السلام سخن پيشين را تكرار و اضافه مى كند :

با كتاب خداوند و سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله ، نيازى به روش هيچ كس نيست . تو كوشش دارى كه اين امر را از من دور سازى ... .[۱۳]

بدين سان ، عبد الرحمان ، عثمان را به خلافت برمى گزيند و بر مسند قدرت مى نشاند و يك بار ديگر ، «حق» در مسلخ تزوير و فتنه ذبح مى شود . و اين چنين ، كسانى كه سال ها به روى پيامبر خدا شمشير كشيده اند ، فرصت مى يابند تا در سايه حمايت خليفه پيامبر ، كار دشمنى با وى را از سر گيرند . چون على عليه السلام چنين مى بيند ، خطاب به عبد الرحمان مى گويد :

حَبَوتَهُ حَبوَ الدَّهرِ ، لَيسَ هذا أوَّلَ يَومٍ تَظاهَرتُم فيهِ عَلَينا ،  «فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ»[۱۴].

وَاللّهِ ما وَلَّيتَ عُثمانَ إلّا لِيَرُدَّ الأَمرَ إلَيكَ!

چه بخشش ويژه اى به او (عثمان) كردى! اين ، نخستين روزى نيست كه بر ضدّ ما پشت به پشت هم داديد!  «پس ، صبرى نيكو [ بايد] ؛ و خداوند ، بر آنچه توصيف مى كنيد ، يارى رسان است»  . به خدا سوگند ، خلافت را به عثمان نسپردى ، جز براى آن كه به تو باز گردانَد![۱۵]

و مقداد فرياد بر مى آورد :

من ، مانند آنچه را به اهل بيت عليهم السلام پس از پيامبرشان رسيد ، نديده ام! من از قريش در شگفتم كه چگونه مردى را وا نهادند كه كسى را از او عادل تر و داناتر نمى دانم! هان! به خدا سوگند ، اگر ياورانى بر آن مى يافتم [ ، به نفع او قيام مى نمودم]![۱۶]

عمّار از سرِ سوز مى گويد :

اى كه خبر مردنِ اسلام را مى دهى! برخيز و خبر كن كه : نيكى مُرد و زشتى جاى آن را گرفت .[۱۷]

آيا به راستى چنين نبود و با حاكميّت بنى اميّه ، مرگ اسلام ، فرياد زده نمى شد ؟ و آيا جاهليّت ، احيا نمى گشت؟

خليفه در همان شب اوّل خلافت ، براى نماز عشا به سوى مسجد مى رفت و شمع به دستان ، پيشاپيش او حركت مى كردند ، كه مقداد فرمود :

اين ، چه بدعتى است؟![۱۸]

براى تعميم و تكميل بحث ، نكاتى را مى آوريم :

۱ . آورديم كه على عليه السلام به عبد الرحمان گفت :

به خدا سوگند ، خلافت را به عثمان نسپردى ، جز براى آن كه به تو باز گردانَد!

على عليه السلام بر اساس شناخت ژرف خود از احوال سياستبازان و غوغاسالاران ، چنين حقايقى را بر مَلا مى كرد ، و اى كاش در آن روز ، گوش هاى شنوايى مى بود! شاهد اين سخن بلند مولا عليه السلام ، گزارشى است كه مورّخان آورده اند كه :

چون بيمارى بر عثمانْ چيره گشت ، كاتبى را فرا خواند و گفت : «عهدى براى خلافت پس از من براى عبدالرحمان بنويس» و او نوشت.[۱۹]۲ . چرا امام عليه السلام شرط عبد الرحمان را نپذيرفت؟

سال ها از رحلت پيامبر خدا مى گذشت . در اين سال ها دگرسانى هاى بسيارى به وجود آمده ، حكم هاى فراوانى در نقض احكام صريح پيامبر صلى الله عليه و آله صادر شده و سنّت او در موارد بسيارى وارونه گشته بود .[۲۰]

امام عليه السلام چگونه مى توانست شرط عبد الرحمان را بپذيرد و اگر مى پذيرفت و بر فرض محال مى توانست زمام امور را به دست گيرد ، چه سان با آن كنار مى آمد؟ و با آن دگرگونى ها چه مى كرد؟ آيا مردم ، آمادگى پذيرش باز گرداندن حقايق را بر مسير اوّل داشتند؟

دوران خلافت على عليه السلام نشان مى دهد كه پاسخ ، منفى است . در دوران خلافت مولا عليه السلام ، با اين كه مسائل بسيارى روشن شده بود و مردم ، خود ، به على عليه السلام روى آورده بودند ، على عليه السلام در بسيارى از تصميم ها دچار مشكل بود . نمونه روشن آن ، «نماز تَراويح» است .[۲۱]

اگر سؤال را از زاويه ديگر بررسى كنيم ، على عليه السلام را در مقابل دو فرايند مى بينيم :

يك . پذيرش شرط و در پىِ آن ، به حكومت رسيدن على عليه السلام ؛

دو . نپذيرفتن شرط به سبب حق نبودنش و در پىِ آن ، از دست دادن فرصت حكومتگرى .

چهره ديگر سؤال ، اين است كه اگر امام عليه السلام شرط را قبول مى كرد ، آيا عبد الرحمان با وى بيعت مى نمود؟

بر اساس گزارش واقعه شورا و تدبيرى كه براى آن انديشيده شده بود و نيز سخنانى كه على عليه السلام با عبد الرحمان داشت ، قاطعانه مى توان پاسخ را منفى دانست . على عليه السلام با ژرف نگرىِ ويژه خويش دريافت كه اين همه ، يكسر ، تمهيداتى براى موجّه جلوه دادن تصميمى است كه از پيش ، برنامه ريزى شده بود .

بدين ترتيب ، چه بسا اگر امام عليه السلام شرط را مى پذيرفت ، عثمان هم مى پذيرفت و اين جا بود كه عبد الرحمان به دستاويزى ديگر روى مى آورد (به طور مثال ، آنچه پيش تر گفته بود : لشكريان و رؤساى قبايل ، تمايل به عثمان دارند ...) و نتيجه ، باز هم انتخاب عثمان بود و در اين ميان ، آنچه مى مانْد ، صحّت بخشيدن به روش دو شيخ (ابو بكر و عمر) از سوى على عليه السلام بود ؛ و حاشا كه على عليه السلام فريب چنين صحنه سازى اى را بخورد ؛ او كه نگاهش بسى پرده هاى سطحى را مى درَد و حقايق را مى نگرد .

۳ . فرايند شورا از پيش ، روشن بود .

و از اين روى ، عمر فرمان داد : هر آن كس كه مخالفت كند ، گردنش زده شود . چنين بود كه پس از بيعت عبد الرحمان بن عوف و ساير اعضاى شورا با عثمان ، على عليه السلام همچنان ايستاده بود و بيعت نمى كرد . پس ، عبد الرحمان بن عوف بدو گفت : «بيعت كن ، وگرنه گردنت را خواهم زد» .

امام عليه السلام از خانه بيرون آمد و اصحاب شورا از پى او آمدند و گفتند : بيعت كن ، وگرنه با تو مى جنگيم .[۲۲]چنين است كه سيّد مرتضى ، با سوز مى گويد :

اين ، چه رضايتى است ...؟! چگونه كسى كه به قتل و پيكارْ تهديد مى شود ، مختار است؟!

و چنين است كه على عليه السلام فرمود :

من ، از سَرِ ناخشنودى و كراهت ، بيعت نمودم .[۲۳]

۴ . به وجود آوردن طمع خلافت . نكته فرجامين ، اين كه عمر با اين كار ، آتش طمع خلافت را عملاً در جان اعضاى شورا بر افروخت . شيخ مفيد رحمه الله نوشته است :

سعد بن ابى وقّاص ، خود را در برابر على عليه السلام شخصيّتى نمى ديد ؛ امّا حضورش در شورا ، در او اين پندار را به وجود آورد كه او نيز اهليّت خلافت دارد .

ابن ابى الحديد ، همين تحليل را از استادش نقل كرده است و طلحه نيز در بيان برابرى اش با على عليه السلام ، از جمله ، وجود خود در شورا را دليل مى آورَد .[۲۴]معاويه نيز به اين نكته در گفتگويى اشاره دارد .[۲۵]

به هر حال ، عمر ، با شورايى كه تعيين كرد ، يك بار ديگر بر از بين بردن «حقّ خلافت» و پاس نداشتن «حرمت خلافت» همّت گماشت و بنى اميّه را يكسر بر امّتْ مسلّط ساخت ؛ كسانى را كه آن همه فساد به بار آوردند . نيز با به وجود آوردن طمع خلافت در جان كسانى چون طلحه و زبير ، عملاً زمينه درگيرى هاى بعد را فراهم ساخت .

تأكيد مى ورزيم كه با تتبّع كامل و بررسى دقيق اين واقعه ، مى توان به درستىِ اين تحليل ، دست يافت ... و خداوند ، از نيّت بندگان ، آگاه است .


[۱]الطبقات الكبرى : ج۳ ص۵۹۰ ، تاريخ المدينة : ج۳ ص ۸۸۱ ، الإمامة و السياسة : ج۱ ص ۴۲ .

[۲]تاريخ الطبرى : ج۴ ص ۲۲۷، الطبقات الكبرى : ج۳ ص ۴۱۲ ، تاريخ المدينة : ج۳ ص ۸۸۱ ، الفتوح : ج ۲ ص ۳۲۵ .

[۳]تاريخ الطبرى : ج ۴ ص ۲۲۷ ، الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۳۴۳ ، تاريخ المدينة : ج۳ ص ۸۸۱ ، الفتوح : ج ۲ ص ۸۶ .

[۴]المصنّف فى الأحاديث والآثار : ج۵ ص ۴۴۶ ش ۹۷۶۱ ، الأدب المفرد : ص۱۷۶ ش ۵۸۲ .

[۵]المصنّف فى الأحاديث والآثار : ج ۵ ص ۴۴۷ ش ۹۷۶۲ ، تاريخ المدينة المنوّرة : ج ۲ ص ۸۸۰ ، نثر الدرّ : ج ۲ ص ۴۹ .

[۶]گفتگوى عمر با ابن عبّاس در اين باره بسى نكته آموز است (ر. ك : تاريخ الطبرى : ج۴ ص ۲۲۳) .

[۷]تاريخ الطبرى : ج۴ ص ۲۲۹ ، الإمامة و السياسة : ج۱ ص ۴۳ .

[۸]شرح نهج البلاغة : ج۱ ص ۱۸۹.

[۹]الإرشاد : ج۱ ص ۲۸۵ ، تاريخ الطبرى : ج۴ ص ۲۲۹ ، شرح نهج البلاغة : ج۱ ص ۱۹۱ .

[۱۰]تاريخ الطبرى : ج۴ ص ۲۳۱ ، تاريخ المدينة : ج۳ ص ۹۲۸ . عبد العزيز الدورى مى گويد : اين كه عبد الرحمان مى گويد : «لشكريان و اشراف در مشاوره با وى ، بر عثمان تكيه كرده اند» ، نشان آن است كه امويان ، از فتح مكّه بدين سوى ، مشغول فعاليّت بوده اند و در دوره خلافت شيخين نيز در صحنه اجتماع به پيروزى چشمگيرى رسيده اند ، به گونه اى كه مردم با روى كار آمدن عثمان ، موافق بودند (مقدّمة فى تاريخ صدر الإسلام : ص ۵۹).

[۱۱]المصنّف فى الأحاديث والآثار : ج۵ ص ۴۷۷ ح ۹۷۷۵ .

[۱۲]تاريخ الطبرى : ج۴ ص ۲۳۳ ، شرح نهج البلاغة : ج ۱۲ ص ۱۹۴ . نيز ، ر . ك : الأمالى ، مفيد : ص ۱۱۴ ح ۷ .

[۱۳]تاريخ اليعقوبى : ج۲ ص ۱۶۲ ، شرح نهج البلاغة : ج۱ ص ۱۸۸ و ج۱۲ ص ۲۶۲ ، البدء و التاريخ : ج۵ ص ۱۹۲ .

[۱۴]يوسف ، آيه ۱۸ .

[۱۵]تاريخ الطبرى : ج۴ ص ۲۳۳ ، تاريخ المدينة : ج۳ ص ۹۳۰ .

[۱۶]تاريخ الطبرى : ج۴ ص ۲۳۳ ، تاريخ المدينة : ج۲ ص ۹۳۱ .

[۱۷]البدء والتاريخ : ج ۵ ص ۱۹۲ ، شرح نهج البلاغة : ج۱۲ ص ۲۶۶.

[۱۸]تاريخ اليعقوبى : ج ۲ ص ۱۶۳ .

[۱۹]تاريخ المدينة : ج ۳ ص ۱۰۲۹ ، تاريخ دمشق : ج ۱۵ ص ۱۷۸ ، تاريخ اليعقوبى : ج ۲ ص ۱۶۹ .

[۲۰]ر. ك : النصّ و الاجتهاد ، سيّد عبد الحسين شرف الدين .

[۲۱]ر . ك : ص ۵۴۱ (اصلاحات علوى) .

[۲۲]أنساب الأشراف : ج ۶ ص ۱۲۸ ، شرح نهج البلاغة : ج ۹ ص ۵۵ و ج ۱۲ ص ۲۶۵ ، الإمامة و السياسة : ج ۱ ص ۱۷۶ .

[۲۳]شرح نهج البلاغة : ج ۱۲ ص ۲۶۵ .

[۲۴]الإمامة و السياسة : ج ۱ ص ۹۵ . نيز ، ر. ك : ج ۵ ص ۱۶۹ (گفتگوهاى امام با طلحه) .

[۲۵]العقد الفريد : ج ۳ ص ۲۸۹ ، تاريخ دمشق : ج ۱۹ ص ۱۹۷ .



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت