۱ . اظهار محبّت
یكى از آداب مهم معاشرت در اسلام ،[۱]اظهار محبّت متقابل نسبت به یكدیگر است . از پیامبر خدا(ص) روایت شده كه مى فرماید :
أبدِ المَوَدَّةَ لِمَن وادَّكَ تَكُن أثبَتَ .[۲]دوستىِ خود را نسبت به آن كه تو را دوست دارد ، اظهار كن تا [این دوستى ]استوارتر شود .
در روایتى دیگر مى فرماید :
إذا أحَبَّ أحَدُكُم أخاهُ فَلیعلِمهُ ، فَإنَّهُ أصلَحَ لِذاتِ البَینِ .[۳]هرگاه یكى از شما برادر [مسلمان] خود را دوست مى دارد ، او را [از این دوستى ]با خبر كند ؛ چرا كه این كار ، افراد را بیشتر به هم پیوند مى دهد .
به طور طبیعى ، هر كس همسر خود را دوست دارد ، و اظهار محبّت نسبت به او سبب مى شود كه دوستىِ آنان استوارتر شود و پیوند خانوادگى شان تحكیم یابد . زن و مرد ، هر دو در این وظیفه مشترك اند ؛ ولى از آن جا كه زن ، نیاز بیشترى به ابراز احساسات مرد دارد ، در روایات اسلامى ، اظهار محبّت مرد به زن ، بیشتر توصیه شده است .[۴]از پیامبر(ص) روایت شده كه مى فرماید :
قَولُ الرَّجُلِ لِلمَرأةِ : «إنّی اُحِبُّكِ» لا یذهَبُ مِن قَلبِها أبَدا .[۵]این سخن مرد به زن كه : «دوستت دارم» ، هرگز از دل زن ، بیرون نمى رود .
در حدیث دیگرى نیز از ایشان آمده :
إذا نَظَرَ العَبدُ إلى وَجهِ زَوجِهِ ونَظَرَت إلَیهِ ، نَظَرَ اللّهُ إلَیهِما نَظَرَ رَحمَةٍ ، فَإذا أخَذَ بِكَفِّها وأخَذَت بِكَفِّهِ ، تَساقَطَت ذُنوبُهُما مِن خِلالِ أصابِعِهِما .[۶]هر گاه بنده ، به چهره همسرش و همسرش به چهره او بنگرد ، خداوند به آن دو ، با نگاه مهرآمیز مى نگرد . پس هرگاه دست یكدیگر را بگیرند ، گناهان آن دو ، از لاى انگشتانشان فرو مى ریزد .
همچنین اظهار محبّت نسبت به فرزندان ،[۷]موجب گرم شدن هر چه بیشتر كانون خانواده مى شود :
المُؤمِنُ حَبیبُ اللّهِ ، ووَلَدُهُ تُحفَةُ اللّهِ ، فَمَن رَزَقَهُ اللّهُ وَلَدا فِی الإسلامِ فَلیكثِر قُبلَتَهُ .[۸]مؤمن ، دوست خداست و فرزند او هدیه خدا . پس ، هر كه خداوند در اسلام ، به او فرزندى روزى كرد ، باید او را زیاد ببوسد .
البته باید توجّه داشت كه افراط در محبّت خانوادگى ، به گونه اى كه موجب غفلت از خداوند متعال و ارزش هاى اسلامى و انسانى شود ، به شدّت نكوهیده است . از پیامبر خدا(ص) روایت شده كه خطاب به عبد اللّه بن مسعود مى فرماید :
یابنَ مَسعودٍ ! إیاكَ أن تَدَعَ طاعَةَ اللّهِ وتَقصِدَ مَعصِیتَهُ شَفَقَةً عَلى أهلِكَ ، لِأَنَّ اللّهَ تَعالى یقولُ : «یـأَیهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْاْ یوْمًا لَا یجْزِى وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَ لَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِ شَیـئا»[۹].[۱۰]اى پسر مسعود! مبادا دلسوزى براى خانواده ات ، باعث شود كه طاعت خدا را وا نهى و نافرمانى اش را در پیش گیرى ؛ زیرا خداوند متعال مى فرماید : «اى مردم! از پروردگارتان پروا بدارید ، و بترسید از روزى كه هیچ پدرى ، به كار فرزندش نمى آید ، و هیچ فرزندى نیز به كار پدرش نخواهد آمد» .
بنا بر این ، قلمروِ دوستى و اظهار محبّت نسبت به خانواده ، محدود به مقرّرات اسلامى است .
۲ . خوش خویى و خوش رفتارى
یكى دیگر از عوامل تحكیم خانواده خوش اخلاقى است . از پیامبر خدا(ص) روایت شده كه مى فرماید :
حُسنُ الخُلقِ یثبِتُ المَوَدَّةَ .[۱۱]خوش خویى ، دوستى را استوار مى كند .
این وظیفه نیز میان مرد و زن ، مشترك است ؛ امّا از آن جا كه مرد ، ریاست خانواده را به عهده دارد ، درباره داشتن خوىِ نیكو ، به او بیشتر توصیه شده است . از اَنَس بن مالك نقل شده كه از پیامبر(ص) پرسید : ایمانِ كدام یك از مؤمنان ، كامل تر است؟ پیامبر(ص) فرمود :
أحسَنُهُم خُلُقا مَعَ أهلِهِ .[۱۲]آن كه با خانواده اش ، خوش اخلاق تر باشد .
در حدیثى دیگر از ایشان آمده است :
أحسَنُ النّاسِ ایمانا أحسَنُهُم خُلُقا وألطَفُهُم بِأهلِهِ ، وأنا ألطَفُكُم بِأهلی .[۱۳]شایسته ترینِ مردمان ، از جهت ایمان ، كسى است كه خوش اخلاق ترینِ آنها باشد و با خانواده اش مهربان تر باشد ، و من ، مهربان ترین شما با خانواده ام هستم .
همچنین با این كه خوش رفتارى متقابل مرد و زن براى تحكیم پیوند خانوادگى ضرورى است ، امّا قرآن كریم به مردها این گونه توصیه مى فرماید :
«وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَیـئا وَیجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیرًا كَثِیرًا .[۱۴]و با آنها بشایستگى رفتار كنید؛ و اگر از آنان خوشتان نیامد، پس چه بسا چیزى را خوش نمى دارید و خدا در آن مصلحت فراوان قرار مى دهد» .
از امام صادق علیه السلام روایت شده كه مى فرماید :
إنَّ المَرءَ یحتاجُ فی مَنزِلِهِ وعِیالِهِ إلى ثَلاثِ خِصالٍ یتَكَلَّفُها وإن لَم یكُن فی طَبعِهِ ذلِكَ : مُعاشَرَةٍ جَمیلَةٍ ، وسَعَةٍ بِتَقدیرٍ ، وغَیرَةٍ بِتَحَصُّنٍ .[۱۵]مرد ، در [ اداره ] خانه و خانواده اش ، به سه خصلت نیاز دارد كه باید آنها را به كار بَرَد ، اگر چه این ویژگى ها در درون او نباشد : خوش خویى ، گشاده دستىِ سنجیده ، و غیرت براى ناموسدارى .
۳ . رعایت حقوق
یكى دیگر از وظایف مشترك زن و مرد ـ كه نقش اساسى اى در تحكیم نهاد خانواده دارد ـ ، رعایت حقوق متقابل یكدیگر است . بر پایه روایتى ، پیامبر خدا(ص) درباره این وظیفه چنین هشدار داده است :
ألا إنَّ لَكُم عَلى نِسائِكُم حَقّا ، ولِنِسائِكُم عَلَیكُم حَقّا .[۱۶]آگاه باشید كه شما را بر زنانتان ، حقّى است ، و زنانتان را بر شما حقّى !
در «رساله حقوق» كه از امام زین العابدین علیه السلام روایت شده ، درباره حقّ همسر آمده است :
أمّا حَقُّ الزَّوجَةِ فَأن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ عز و جل جَعَلَها لَكَ سَكَنا واُنسا ، فَتَعلَمَ أنَّ ذلِكَ نِعمَةٌ مِنَ اللّهِ عز و جلعَلیكَ ، فَتُكرِمَها وتَرفُقَ بِها ، وإن كانَ حَقُّكَ عَلیها أوجَبَ .[۱۷]حقّ همسر ، این است كه بدانى خداى عز و جل ، او را مایه آرامش و اُنس تو قرار داده و بدانى كه این ، خود ، نعمتى است از جانب خداوند عز و جل به تو . پس ، او را گرامى بدارى و با او مهربان باشى هر چند حقِ تو بر او لازم تر است .
رعایت حق خانواده بر مرد ، آن قدر اهمیت دارد كه از پیامبر خدا(ص) این گونه روایت شده است :
مَلعونٌ مَلعونٌ مَن ضَیعَ مَن یعولُ ؛[۱۸]ملعون است ، ملعون است كسى كه خانواده اش را واگذارد !و در روایتى دیگر مى فرماید :
كَفى بِالمَرءِ إثما أن یضَیعَ مَن یعولُ .[۱۹]مرد را همین گناه بس كه در حقّ خانواده اش ، كوتاهى ورزد .
همچنین حق شناسى زن نسبت به شوهر ، آن قدر ارزشمند است كه پاداش جهاد دارد . از پیامبر خدا(ص) نقل شده كه فرمود :
جِهادُ المَرأَةِ حُسنُ التَّبَعُّلِ .[۲۰]جهاد زن ، خوبْ شوهردارى كردن است .
ابن عباس مى گوید : زنى به نام «لینه»، نزد پیامبر(ص) آمد و گفت : اى پیامبر خدا ! من به نمایندگى از زنان، نزد شما آمده ام . هیچ زنى تا روز قیامت ، سخن مرا نمى شنود، مگر این كه از آن، خوش حال خواهد شد . خداى یگانه، هم پروردگار مردان است و هم زنان . آدم علیه السلام ، هم پدرِ مردان است و هم پدرِ زنان . حوّا، هم مادرِ مردان است و هم مادرِ زنان . خداوند، جهاد را بر مردان، مقرّر داشته است . اگر شهید شدند، نزد پروردگارشان زنده اند و روزى مى خورند ، و اگر [ در راهِ رفتن به جهاد ] مُردند ، باز نزد خداوند ، پاداش دارند ، و اگر [ زنده ]برگشتند ، خداوند به آنان پاداش داده است . ما زنان ، از بیمارانْ پرستارى مى كنیم و مجروحان را مداوا مى نماییم . پس ما چه پاداشى داریم ؟
پیامبر(ص) در پاسخ فرمود :
یا وافِدَةَ النِّساءِ ! أبلِغی مَن لَقیتِ مِنَ النِّساءِ ، أنّ طاعَةَ الزَّوجِ وَالاعتِرافَ بِحَقِّهِ تَعدِلُ ذلِكَ كُلَّهُ .[۲۱]اى نماینده زنان ! به هر یك از زنان كه ملاقاتش كردى ، ابلاغ كن كه اطاعت از شوهر و پذیرفتن حق و حقوق او ، با همه اینها [ كه گفتى ] ، برابرى مى كند .
در ارزیابى روایاتى كه درباره حقوق مرد و زن وارد شده ، توجّه به این نكته ضرورى است كه اسلام ، دین حق و عدل است و بر اساس این ، حقوق همه اعضاى خانواده ، اعم از مرد ، زن و فرزندان ، بر پایه نیازهاى واقعى خانواده سالم و صالح ، مقرر گردیده است . بنا بر این ، تأكید برخى از روایات بر حقوق ویژه مرد ، یا حقوق ویژه زن ، مى تواند ناظر بر شرایط خاص فرهنگىِ حاكم بر جامعه باشد .
۴ . تأمین نیازهاى جنسى
یكى از مهم ترین عوامل تحكیم خانواده ، پاسخگویى مثبت و متقابلِ زوجین به نیازهاى جنسى یكدیگر است . بر پایه برخى تحقیقات ، در ایران ، دست كم پنجاه درصد طلاق هایى كه در دادگاه خانواده به بهانه هاى گوناگون صورت مى گیرد ، ریشه در مسائل جنسى دارد و به تجربه ثابت شده است كه در خانواده هایى كه مشكلات جنسى زوج ها برطرف شده ، احتمال فروكش كردن مشكلات خانواده ، افزایش یافته است .[۲۲]
رهنمودهاى اسلام ، براى تأمین نیازهاى جنسى زوجین
اسلام ، رهنمودهاى ارزنده اى براى تأمین نیازهاى جنسى زوجین دارد كه اگر مورد توجّه قرار مى گرفت ، نهاد خانواده در جامعه ما تا این حد ، دچار سستى و فروپاشى نمى شد . متن این رهنمودها در مبحث «عوامل تحكیم خانواده» (فصل ششم) گذشت ، امّا خلاصه آن عبارت است از :
یك . توصیه به آراستگى زن براى شوهر
نخستین رهنمودى كه زمینه را براى تأمین نیازهاى جنسى زوجین آماده مى كند ، آرایش كردن زن براى شوهرش است . در روایات اسلامى ، از یك سو آرایش زن براى غیر شوهر ، به شدّت مذموم و ممنوع شناخته شده[۲۳]و از سوى دیگر ، آرایش زن براى شوهرش ، مورد تأكید قرار گرفته است . این ، بدان معناست كه آرایش زن مى تواند مقدمه فروپاشى خانواده و یا تحكیم این نهاد مقدّس باشد . به این روایات ، توجّه كنید :
لَولا أنَّ المَرأةَ تَصَنَّعُ لِزَوجِها لَصَلَفَت عِندَهُ .[۲۴]اگر زن ، خود را براى شوهرش نمى آراست ، بى گمان در دل او جا نمى گرفت . لِتَطَیبِ المَرأةُ المُسلِمَةُ لِزَوجِها .[۲۵]زن مسلمان باید خود را براى شوهرش خوش بو سازد .
برپایه گزارش مقاتل بن حیان ، هنگامى كه پیامبر(ص) دختران خود را شوهر مى داد ، هم به آنها توصیه مى كرد كه قبل از آمیزش ، خود را شستشو كنند و هم به شوهران آنها .[۲۶]
دو . توصیه به آراستگى مرد براى همسر
به همان میزان كه آرایش زن براى شوهر توصیه شده ، آراستگى مرد براى همسر نیز در روایات اسلامى ، مورد تأكید است . به این روایت توجّه فرمایید :
یجِبُ عَلَى الرَّجُلِ لِامرَأتِهِ ما یجِبُ لَهُ عَلَیها ؛ أن یتَزَینَ لَها كَما تَتَزَینُ لَهُ فی غَیرِ مَأثَمٍ .[۲۷]مرد در برابر زنش ، همان وظیفه اى را دارد كه زنش در برابر او دارد ؛ یعنى خود را براى او بیاراید ، همچنان كه زنش ، خود را براى او مى آراید ؛ ولى نباید به گناه بیفتد .
در جاى دیگرى آمده است :
تَهِیئَةُ الرَّجُلِ لِلمَرأةِ مِمّا یزیدُ فی عِفَّتِها .[۲۸]آراسته بودن مرد براى زن ، از عواملى است كه بر پاك دامنىِ زن مى افزاید .
نكته قابل تأمّل این كه بر پایه روایتى از امام كاظم علیه السلام یكى از عوامل آلودگىِ زنان شوهردار ، بى توجّهى شوهران آنان به آراستگى خود براى همسران است . متن روایت ، این است :
إنَّ التَهیئَةَ مِمّا یزیدُ فی عِفَّةِ النِّساءِ ، ولَقَد تَرَكَ النِّساءُ العِفَّةَ بِتَركِ أزواجِهِنَّ التَّهیئَةَ .[۲۹]آرى . آراسته بودن ، از عواملى است كه بر پاك دامنىِ زن مى افزاید . زنان ، از آن رو تركِ پاك دامنى مى كنند كه شوهرانشان آراسته بودن را ترك مى نمایند .
سه . تأكید بر پاداش معنوىِ تأمین نیازهاى جنسى
نكته حایز اهمیت و قابل تأمّل این كه روایات اسلامى ، به منظور تشویق زوجین بر تأمین نیازهاى جنسى یكدیگر ، تأكید دارند كه لذّت جنسى حلال ـ كه یك امر صد در صد مادى است ـ ، پاداش معنوى نیز دارد . محدّث بزرگ ، شیخ كلینى در این باره روایت كرده كه پیامبر(ص) به ابوذر فرمود :
إیتَ أهلَكَ تُؤجَرْ . با همسرت نزدیكى كن كه پاداش مى گیرى .
ابوذر با شگفتى از آن حضرت پرسید :
آتیهِم واُؤجَرُ؟! براى نزدیكى كردن با آنها مأجور هستم؟!
پیامبر(ص) پاسخ داد :
كَما أنَّكَ إذا أتَیتَ الحَرامَ اُزِرتَ ، فَكَذلِكَ إذا أتَیتَ الحَلالَ اُوجِرتَ .[۳۰]همان گونه كه اگر مرتكب حرام شوى ، گناهكار هستى ، هر گاه با حلال درآمیزى ، پاداش مى یابى .
در روایتى دیگر از ایشان آمده است :
فَإذا هُوَ جامَعَ تَحاتُّ عَنهُ الذُّنوبُ كَما یتَحاتُّ وَرَقُ الشَّجَرِ ، فَإذا هُوَ اغتَسَلَ انسَلَخَ مِنَ الذُّنوبِ .[۳۱]و چون مجامعت كند ، گناهان او همچون برگ درخت ، فرو مى ریزند ، و هر گاه غسل كند ، از گناهانْ شسته مى شود .
چهار . نكوهش عدم تأمین نیازهاى جنسى
در شمارى از روایات ، هم مرد بر عدم تأمین نیازهاى جنسى همسر و هم زن ، بر عدم تأمین نیازهاى جنسى شوهر ، به شدّت نكوهش شده اند .[۳۲]جالب توجّه این كه طبق نقل مرحوم كلینى ، پیامبر(ص) خطاب به زنان مى فرماید :
لا تُطَوِّلَنَّ صَلاتَكُنَّ لِتَمنَعنَ أزواجَكُنَّ .[۳۳]نمازهاى خود را طول ندهید ؛ تا اینكه شوهرانتان را [ از خود ] باز دارید .
در روایت دیگرى نیز آمده كه پیامبر(ص) خطاب به یكى از یاران خود به نام عثمان بن مظعون ـ كه به دلیل پرداختن بیش از حد به عبادت ، از اداى حقوق جنسى همسر خود امتناع مى ورزید ـ مى فرماید :
إنَّ لِأهلِكَ عَلَیكَ حَقّا .[۳۴]همسرت نیز بر تو حقّى دارد .
و در روایتى دیگر خطاب به او مى فرماید :
یا عُثمانُ ، لَم یرسِلنِی اللّهُ تَعالى بِالرَّهبانِیةِ ، ولكِن بَعَثَنی بِالحَنیفِیةِ السَّهلَةِ السَّمحَةِ ، أصومُ واُصَلّی ، وألمِسُ فَمَن أحَبَّ فِطرَتی فَلیستَنَّ بِسُنَّتی ، ومِن سُنَّتِی النِّكاحُ .[۳۵]اى عثمان ! خداوند متعال ، مرا به رهبانیت نفرستاده ؛ بلكه مرا با آیین یكتاپرستىِ سهل و ساده گیر ، فرستاده است . من ، هم روزه مى گیرم و هم نماز مى خوانم و هم با همسرم آمیزش مى كنم . پس ، هر كه آیین مرا دوست دارد ، باید از سنّت من پیروى كند و از جمله سنّت من ، ازدواج كردن است .
پنج . وجوب تأمین نیازهاى جنسى
افزون بر توصیه ، تشویق بر تأمین نیازهاى جنسى و نكوهش بر امتناع از این اقدام ، براى این حق ، حداكثر چهار ماه یك بار بر مرد ، شرعا واجب است . صفوان بن یحیى از امام رضا علیه السلام پرسید كه مرد ، به دلیل مصیبتى كه بر او وارد شده ، چند ماه و یا یك سال به همسر جوان خود نزدیك نمى شود . البته قصد زیان وارد كردن به همسرش را هم ندارد؟ امام پاسخ داد :
إذا تَرَكَها أربَعَةَ أشهُرٍ كانَ آثِما بَعدَ ذلِكَ .[۳۶]چنانچه چهار ماه ، او را ترك كند ، پس از آن ، گناهكار است .
شش . رعایت آداب آمیزش
رعایت رهنمودهایى كه درباره آداب آمیزش جنسى در روایات اسلامى آمده ، مانند : احساس نیاز جنسى ، شوخى و بازى ، و درنگ ،[۳۷]نیز در تأمین نیازهاى جنسى ، بسیار مؤثّر است .
تصریح پیشوایان اسلام به این آداب ، بدین معناست كه آموزش جنسى در حدّ مشروع ، نه تنها ضدّ ارزش نیست ، بلكه اقدامى لازم و ضرورى و در جهت تأمین كامل این نیاز غریزى ، و تحكیم نهاد مقدّس خانواده است .
رعایت شمار دیگرى از آداب آمیزش جنسى ، مانند : ذكر و دعا ،[۳۸]قداست معنوى این اقدام را تقویت مى كند و بدین سان ، وسیله دیگرى براى تحكیم نهاد خانواده فراهم مى گردد .
۵ . همكارى
یكى از وظایف اخلاقى مشترك زوجین كه در تحكیم بنیان خانواده ، نقش اساسى اى دارد ، یارى رساندن آنان به یكدیگر در اداره امور زندگى است .
روایات اسلامى ، تعبیرهاى بلند و قابل تأمّلى در این زمینه دارند كه به این عامل تحكیم ، قداست خاصّى مى بخشند . در حدیثى از پیامبر خدا(ص) خطاب به امام على علیه السلام آمده است :
یا عَلِی ، لا یخدِمُ العِیالَ إلّا صِدّیقٌ أو شَهیدٌ ، أو رَجُلٌ یریدُ اللّهِ بِهِ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ .[۳۹]اى على ! به خانواده خود ، خدمت نمى كند ، مگر انسان راستگو ، یا شهید ، یا مردى كه خداوند ، خیر دنیا و آخرت را براى او بخواهد .
در حدیثى دیگر مى خوانیم :
خِدمَتُكَ زَوجَتَكَ صَدَقَةٌ .[۴۰]خدمتِ تو به همسرت ، صدقه است .
در حدیث دیگرى ، چنین آمده است :
إنَّ الرَّجُلَ إذا سَقَى امرَأتَهُ مِنَ الماءِ اُجِرَ .[۴۱]مرد ، هر گاه به همسرش آبى بنوشاند ، پاداش مى بَرَد .
و باز مى فرماید :
المُؤمِنُ یؤجَرُ فی كُلِّ شَیءٍ ، حَتّى فِی اللُّقمَةِ یرفَعُها إلى فِی امرَأتِهِ .[۴۲]به مؤمن ، براى هر چیزى ، پاداش داده مى شود ، حتّى براى لقمه اى كه در دهان همسرش مى گذارد .
همچنین درباره یارى رساندن زن به همسر خود در زندگى ، این گونه روایت شده است :
أیمَا امرَأةٍ خَدَمَت زَوجَها سَبعَةَ أیامٍ ، غَلَّقَ اللّهُ عَنها سَبعَةَ أبوابِ النّارِ ، وفَتَحَ لَها ثَمانِیةَ أبوابِ الجَنَّةِ ، تَدخُلُ مِن أینَما شاءَت .[۴۳]هر زنى كه شوهرش را هفت روز یارى دهد ، خداوند ، هفت درِ دوزخ را به روى او مى بندد ، و هفت درِ بهشت را به رویش مى گشاید تا از هر درى كه مى خواهد ، وارد شود .
همیارى امام على علیه السلام و سرور زنان جهان فاطمه علیهاالسلام الگوى خوبى در این زمینه براى جامعه اسلامى است . از امام باقر علیه السلام روایت شده است كه مى فرماید :
تَقاضى عَلِی وفاطِمَةُ علیهماالسلام إلى رَسولِ اللّهِ(ص) فِی الخِدمَةِ ، فَقَضى عَلى فاطِمَةَ بِخِدمَةِ ما دونَ البابِ ، وقَضى عَلى عَلِی ما خَلفَهُ . فَقالَت فاطِمَةُ : فَلا یعلَمُ ما داخَلَنی مِنَ السُّرورِ إلَا اللّهُ بِإكفائی رَسولُ اللّهِ تَحُمَّلَ رِقابِ الرِّجالِ .[۴۴]على علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام براى داورى درباره تقسیم كارهاى خود ، نزد پیامبر خدا(ص) رفتند . پیامبر(ص) ، این گونه قضاوت كرد كه كارهاى داخل خانه را فاطمه انجام دهد ، و كارهاى بیرون از خانه را على . فاطمه علیهاالسلام فرمود : «از این كه پیامبر خدا(ص) مرا از برعهده گرفتن مسئولیت هاى مردان ، معاف ساخت ، فقط خدا مى داند كه چه قدر خوش حال شدم» .در روایتى دیگر از آن حضرت آمده است :
إنَّ فاطِمَةَ علیهاالسلام ضَمِنَت لِعَلِی علیه السلام عَمَلَ البَیتِ وَالعَجینَ وَالخَبزَ وقَمَّ البَیتِ ، وضَمِنَ لَها عَلِی علیه السلام ما كانَ خَلفَ البابِ مِن نَقلِ الحَطَبِ وأن یجیءَ بِالطَّعامِ .[۴۵]فاطمه علیهاالسلام كارِ خانه ، پخت و پزِ نان و جارو كردن اتاق را براى على علیه السلام تضمین كرد ، و على علیه السلام ، كارهاى بیرون از خانه ، مانند : حمل هیزم و آوردن مواد خوراكى را براى فاطمه علیهاالسلام بر عهده گرفت .
بدیهى است این تقسیم كار ، با شرایط اجتماعى آن دوران مطابقت مى كرد . بنا بر این در هر دوران ، بلكه در هر خانواده ، همیارى زن و شوهر مى تواند به تناسب شرایط زندگى آنها تنظیم شود .
۶ . احترام متقابل
ششمین عامل تحكیم پیوند خانوادگى ، احترام متقابل اعضاى این نهاد نسبت به یكدیگر است . این وظیفه اخلاقى ، اختصاص به خانواده ندارد ؛ بلكه هر مسلمانْ موظّف است با مسلمان دیگر ـ بلكه با همه انسان ها ـ با احترام برخورد كند ؛ امّا بى تردید ، احترام متقابل زن و شوهر ، و پدر و مادر با فرزند ، به دلیل نقشى كه در سلامتى و تعالى خانواده دارد ، بیشتر مورد تأكید است . نكته قابل توجّه این كه وظیفه مرد به عنوان بزرگ خانواده ، در این باره سنگین تر است و از این رو در روایات فراوانى ، به مردها توصیه شده كه به همسران خود احترام بگذارند . در روایتى از پیامبر(ص) آمده است :
مَنِ اتَّخَذَ زَوجَةً فَلیكرِمها .[۴۶]هر كس همسرى اختیار كرد ، باید او را گرامى بدارد .در حدیثى دیگر مى خوانیم :
ما أكرَمَ النِّساءَ إلّا كَریمٌ ، وما أهانَهُنَّ إلّا لَئیمٌ .[۴۷]زنان را كسى گرامى نمى دارد ، مگر انسانِ بزرگوار ، و كسى به آنان اهانت نمى كند ، مگر انسان پَست .
همچنین توصیه شده كه وقتى مرد ، وارد خانه مى شود ، به خانواده خود سلام كند :
إذا دَخَلتَ بَیتَكَ فَسَلِّم عَلى أهلِ بَیتِكَ ؛ یكثُر خَیرُ بَیتِكَ .[۴۸]هر گاه وارد خانه ات شدى ، بر خانواده ات سلام كن ؛ زیرا خیر و بركتِ خانه ات ، زیاد مى شود .
شكّى نیست كه احترام به خانواده ، موجب تقویت محبّت و خیر و بركت خانه خواهد شد .
۷ . رِفْق و مُدارا
یكى دیگر از وظایف مشترك اخلاقى و عامل تحكیم خانواده ، رفق و مداراست . پیامبر خدا(ص) مى فرماید :
الرِّفقُ یمنٌ ، وَالخُرقُ شُؤمٌ ، وإذا أرادَ اللّهُ بِأهلِ بَیتٍ خَیرا أدخَلَ عَلَیهِمُ الرِّفقَ ، فَإنَّ الرِّفقَ لَم یكُن فی شَیءٍ قَطُّ إلّا زانَهُ ، وإنَّ الخُرقَ لَم یكُن فی شَیءٍ قَطُّ إلّا شانَهُ .[۴۹]ملایمت ، میمون است و خشونت، شوم. هرگاه خداوند براى خانواده اى خیرى بخواهد، ملایمت را وارد آن خانواده مى كند ؛ زیرا ملایمت هیچ گاه با هیچ چیز همراه نمى شود مگر این كه آن را زینت ببخشد، و خشونت هرگز با چیزى همراه نمى شود مگر این كه آن را زشت بگرداند .
فراز و نشیب هاى زندگى ، حالات مختلف آدمى ، اختلاف نظرها ، به طور طبیعى زمینه ساز بداخلاقى و ناسازگارى است . از این رو ، خانواده اى كه از عنصر رفق ، مدارا ، ملایمت و تسامح و تغافل[۵۰]برخوردار نباشد ، نمى تواند پایدار بماند . مرد ، با اندك كج خلقىِ زن ، تصمیم به جدایى مى گیرد ، و زن ، با ملاحظه بداخلاقىِ شوهر ، درخواست جدایى مى نماید . این جاست كه روایات اسلامى با تأكید بر قداست خانواده ، با وعده به پاداش هاى بزرگ اخروى ، زوجین را به صبر و مدارا دعوت مى نماید . به زن مى گوید :
مَن صَبَرَت عَلى سوءِ خُلُقِ زَوجِها ، أعطاها مِثلَ ثَوابِ آسِیةَ بِنتِ مُزاحِمٍ .[۵۱]هر كس بر بداخلاقىِ شوهرش صبر كند ، خداوند ، همانند پاداش آسیه ، دختر مُزاحم (همسر فرعون) به او عطا مى فرماید .
و به مرد مى فرماید :
مَن صَبَرَ عَلى سوءِ خُلُقِ امرَأتِهِ وَاحتَسَبَهُ أعطاهُ اللّهُ تَعالى بِكُلِّ یومٍ ولَیلَةٍ یصبِرُ عَلَیها مِنَ الثَّوابِ ما أعطى أیوبَ علیه السلام عَلى بَلائِهِ .[۵۲]هر مردى به خاطر خدا ، در برابر بداخلاقىِ زنش صبر كند ، خداوند متعال براى هر روز و شبى كه در برابرش شكیبایى مى ورزد ، همانند ثوابى را به او مى دهد كه به ایوب علیه السلام در قبال گرفتارى اش داد .
و بدین سان از فروپاشى كانون خانواده ، پیشگیرى مى نماید .
۸ . تغافل و چشم پوشى
چشم پوشى از لغزش هاى دیگران وتغافل (خود را به غفلت زدن) در برابر آنها ، یكى از عوامل مهم آرامش روانى و آسایش زندگى است ، از امام على علیه السلام در این باره نقل شده كه مى فرماید :
مَن لَم یتَغافَل ولا یغُضُّ عَن كَثیرٍ مِنَ الاُمورِ ، تَنَغَّصَت عیشَتُهُ .[۵۳]هر كه از بسیارى امور ، تغافل و چشم پوشى نكند ، زندگى اش تیره مى شود .
در زندگى خانوادگى ، به وفور ، مسائلى پیش مى آید كه اعضاى خانواده ، از آن ، چشم پوشى نمى كنند و آن را به رخ یكدیگر مى كشند . در این صورت ، زندگى براى آنان تلخ و غیر قابل تحمّل مى گردد . از این رو ، چشم پوشى از مسائل كم اهمّیت و قابل گذشت ، موجب تقویت نهاد خانواده است .
۹ . قناعت و ساده زیستى
حرص و آزمندى و تجمّل گرایى ، زندگى را تلخ ، و به عكس ، قناعت ، موجب شیرینى آن است . به این سخن بنگرید :
أنعَمُ النّاسِ عَیشا مَن مَنَحَهُ اللّهُ سُبحانَهُ القَناعَةَ ، وأصلَحَ لَهُ زَوجَهُ .[۵۴]خوش ترین زندگى ، از آنِ كسى است كه خداوند پاك ، به او قناعت بخشیده و همسرى شایسته ، روزى اش كرده است .
زن و مرد ، بخصوص در آغاز زندگى ، با بهره گیرى از عنصر قناعت و ساده زیستى ، مى توانند در نهایت تنگ دستى ، پیوند مشترك خود را شیرین و بادوام نمایند .
۱۰ . رضا (خشنود بودن به خواست خدا)
تلاش مرد براى تأمین رفاه خانواده ، یكى از وظایف اختصاصى اوست ؛[۵۵]امّا بدیهى است كه همه این تلاش ها به نتیجه نمى رسد ، و چه بسا زندگى خانوادگى ، دچار مشكلات مادى و غیر مادى مى گردد . این جاست كه انسان باید نه تنها خود را تسلیم تقدیر الهى را نماید ، بلكه باید راضى بودن به قضاى الهى را تمرین كند تا زندگى به كام او گوارا گردد :
إنَّ أهنَأ النّاسِ عَیشا ، مَن كانَ بِما قَسَمَ اللّهُ لَهُ راضِیا .[۵۶]گواراترین زندگى ، از آنِ كسى است كه به آنچه خداوند قسمت او كرده ، خرسند است .
بنا بر این ، یكى دیگر از وظایف مشترك اعضاى خانواده ـ كه در بن بست ها و فراز و نشیب ها ، زندگى را گوارا مى سازد و موجبات دوام آن را فراهم مى كند ـ ، رضامندى به قضاى الهى است .
[۱]. ر . ك : دوستى در قرآن و حديث : ص ۲۰۹ (آداب دوستى / اعلام دوستى) .
[۲]. الإخوان : ص ۱۳۶ ، ۶۶ .
[۳]. النوادر ، راوندى : ص ۱۲ .
[۴]. ر . ك : ص ۱۹۱ (محبّت دو جانبه ميان زن و شوهر) .
[۵]ر . ك : ص ۱۹۲ ح ۲۵۳ .
[۶]ر . ك : ص ۱۹۲ ح ۲۵۶ .
[۷]. ر . ك : ص ۱۹۵ (بوسيدن فرزندان) .
[۸]ر . ك : ص ۱۹۴ ح ۲۶۴ .
[۹]لقمان : آيه ۳۳ .
[۱۰]ر . ك : ص ۱۹۸ ح ۲۶۹ .
[۱۱]. تحف العقول : ص ۴۵ .
[۱۲]ر . ك : ص ۲۰۴ ح ۲۷۹ .
[۱۳]ر . ك : ص ۲۰۴ ح ۲۷۷ .
[۱۴]. نساء : آيه ۱۹ .
[۱۵]ر . ك : ص ۲۰۲ ح ۲۷۳ .
[۱۶]ر . ك : ص ۲۷۰ ح ۴۲۷ .
[۱۷]ر . ك : ص ۴۸ ح ۴۸ .
[۱۸]ر . ك : ص ۲۶۸ ح ۴۲۴ .
[۱۹]ر . ك : ص ۲۶۸ ح ۴۲۵ .
[۲۰]ر . ك : ص ۲۰۶ ح ۲۸۲ .
[۲۱]ر . ك : ص ۲۸۴ ح ۴۵۳ .
[۲۲]. ر . ك : سايت خبرى «تابناك» ۱۹ / ۱ / ۱۳۸۷ ، مصاحبه دكتر سيّد كاظم فروتن ، سرپرست كلينيك سلامت خانواده .
[۲۳]. ر . ك : ص ۴۴۷ (خودآرايى زن براى غير شوهرش) .
[۲۴]ر . ك : ص ۳۱۲ ح ۵۰۸ .
[۲۵]ر . ك : ص ۳۱۲ ح ۵۱۰ .
[۲۶]. ر . ك : ص ۳۱۲ ح ۵۱۱ .
[۲۷]ر . ك : ص ۳۱۴ ح ۵۱۲ .
[۲۸]ر . ك : ص ۳۱۴ ح ۵۱۵ .
[۲۹]ر . ك : ص ۳۱۴ ح ۵۱۶ .
[۳۰]ر . ك : ص ۳۱۸ ح ۵۲۱ .
[۳۱]ر . ك : ص ۳۱۶ ح ۵۲۰ .
[۳۲]. ر . ك : ص ۳۲۱ (فصل ششم : پاسخ دادن به غرايز جنسى / نكوهشِ كوتاهىِ زن در پاسخگويى به نياز شوهر) .
[۳۳]ر . ك : ص ۳۲۲ ح ۵۲۹ .
[۳۴]ر . ك : ص ۳۲۶ ح ۵۳۳ .
[۳۵]ر . ك : ص ۳۲۸ ح ۵۳۵ .
[۳۶]ر . ك : ص ۳۳۲ ح ۵۳۹ .
[۳۷]. ر . ك : ص ۳۳۳ (آنچه در هنگام آميزش رعايت آن شايسته است) .
[۳۸]. ر . ك : ص ۳۳۹ (ذكر و دعا) .
[۳۹]ر . ك : ص ۲۲۰ ح ۳۲۰ .
[۴۰]ر . ك : ص ۲۲۰ ح ۳۱۸ .
[۴۱]ر . ك : ص ۲۲۰ ح ۳۲۲ .
[۴۲]ر . ك : ص ۲۲۲ ح ۳۲۵ .
[۴۳]ر . ك : ص ۲۲۲ ح ۳۲۷ .
[۴۴]ر . ك : ص ۱۷۰ ح ۲۲۸ .
[۴۵]ر . ك : ص ۱۷۰ ح ۲۲۹ .
[۴۶]ر . ك : ص ۲۱۶ ح ۳۰۶ .
[۴۷]ر . ك : ص ۲۱۶ ح ۳۰۷ .
[۴۸]ر . ك : ص ۲۲۴ ح ۳۳۰ .
[۴۹]ر . ك : ص ۲۱۸ ح ۳۱۲ .
[۵۰]. ر . ك : دوستى در قرآن و حديث : ص ۴۷۷ .
[۵۱]ر . ك : ص ۲۳۴ ح ۳۵۵ .
[۵۲]ر . ك : ص ۲۳۶ ح ۳۵۸ .
[۵۳]ر . ك : ص ۲۳۸ ح ۳۶۳ .
[۵۴]ر . ك : ص ۲۴۰ ح ۳۶۵ .
[۵۵]. ر . ك : ص ۲۸۹ (تلاش براى تأمين نيازهاى اقتصادىِ خانواده) .
[۵۶]ر . ك : ص ۲۴۰ ح ۳۷۰ .