فرا خواندن امام رضا(ع) به خراسان

پرسش :

ماجرای فراخواندن امام رضا(ع) به خراسان چیست؟



پاسخ :

مأمون، پس از قتل برادرش امين و استقرار نسبى خلافتش، نامه هاى مكرّر به امام رضا(ع) نوشت و ايشان را به خراسان ، فرا خواند.[۱]عذرهاى متعدّد امام(ع) ، باعث شد تا خليفه به نامه نگارى اكتفا نكند، و در نهايت ، امام(ع) را ناگزير از آمدن به مرو كرد.

مأموران حكومت، مى خواستند اين سفر را سفرى معمولى و يا تشريفاتى جلوه دهند؛ امّا اقدامات امام(ع) و چگونگى مراحل سفر، كاملاً نشان مى دهد كه اين سفر، اجبارى و در واقع به منظور دور كردن امام(ع) از مركز فعّاليت هاى علمى و سياسى جهان اسلام و همچنين، تحت نظر گرفتن ايشان در مركز حكومت بوده است.

امام رضا(ع) كه از سرانجام اين سفر آگاه بود، خانواده خويش و مردم مدينه را نيز از بى بازگشت بودن سفر ، آگاه فرمود. امام(ع) چند بار با مرقد مطهّر پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله وداع كرد ، در حالى كه صداى گريه اش بلند و حزنش آشكار بود. ايشان به برخى از مردم مدينه كه گمان مى كردند اين ، سفرى معمولى است ، فرمود :

من از جوار [قبر] جدّم خارج مى شوم و در غربت از دنيا خواهم رفت و در كنار هارون ، دفن خواهم شد.[۲]

ايشان در خراسان ، به يار خويش حسن بن على وشّاء فرمود:

هنگامى كه خواستند مرا از مدينه بيرون بياورند ، همه خانواده خود را گِرد خود نشاندم و گفتم برايم گريه كنند تا صداى گريه آنان بر خودم را بشنوم. سپس دوازده هزار دينار ميان ايشان تقسيم كردم و گفتم كه از اين سفر، ديگر باز نخواهم گشت.[۳]

بنا به دستور مأمون ، سفر امام(ع) از راه بصره، اهواز و فارس ،[۴]انجام پذيرفت ؛ زيرا او تأكيد داشت امام(ع) از راهى كه از شهرهاى شيعه نشينِ كوفه و قم مى گذرد، عبور نكند.[۵]گزارش هاى تاريخى از وقايع پيش آمده در طول اين سفر ، بسيار اندك است. تجمّع چندين هزار نفرى مردم نيشابور، تنها تجمّع پُرشورى است كه در ميان راه ، رُخ داده و گزارش شده است ؛ همان جا كه امام رضا(ع) حديث مشهور «سلسلة الذهب» را براى مردم ، املا فرمود .[۶]

در آن زمان ، نيشابور از مهم ترين مراكز حديثى اهل سنّت به شمار مى رفت و دانشمندان و محدّثان بسيارى، همچون اسحاق بن راهِوَيه ، استاد بخارى ، در اين شهر حضور داشتند. مجلس امام(ع) در نيشابور و بيان حديث سلسلة الذهب ، در متون روايى شيعه و سنّى به گونه هاى مختلف ، منعكس شده است. برخى از گزارش ها از حضور دانشمندانى همچون: محمّد بن رافِع ، احمد بن حارث ، محمّد بن رافع قشيرى ، يحيى بن يحيى ، اسحاق بن راهِوَيه ،[۷]ابو زُرعه و محمّد بن اسلم طوسى[۸]و گروهى از عالمان شهر ، خبر داده اند. در گزارش كشف الغُمّة[۹]اين گونه آمده است :

صاحب كتاب تاريخ نيشابور مى نويسد: هنگامى كه على بن موسى الرضا(ع) در اين سفر به نيشابور رسيد، به محلّه بازار نيشابور، وارد شد. ايشان در كجاوه اى كه از نقره خالص بر استرى سفيد بود، نشسته بود. دو تن از حافظان احاديث نبوى و محدّثان بزرگ، يعنى ابو زُرعه رازى و محمّد بن اسلم طوسى نزديك رفتند و گفتند :

اى سَرور فرزند سَرور و اى امام و فرزند امامان! اى سلاله طاهره رضيه و اى خلاصه زاكيه نبويه! به حقّ پدران پاكت و گذشتگان نيكت، طلعت مبارك و باميمنت خود را بر ما بنما و براى ما حديثى از آبا و اجداد بزرگوار خود نقل كن تا آن را ياد بگيريم .

نويسنده تاريخ نيشابور ، آن گاه به تفصيل ، گزارش شيوه برخورد حاضران را پس از زيارت سيماى نورانى امام(ع) شرح مى دهد و مى گويد : صداى اشك و گريه و ناله ، از جماعت هزاران نفرى به آسمان برخاست. سپس امام(ع) به شيوه محدّثان ، يكايك آباى خويش تا پيامبر صلى اللّه عليه و آله را نام برد و حديث مشهور و قدسى «كلمة لا إله إلّا اللَّه حصنى ، فمن دخل حصنى أمن من عذابى» را برايشان املا فرمود. حاكم نيشابورى ، شمارِ نويسندگان حاضر در اين جلسه را ۲۴ هزار نفر، ذكر كرده است.[۱۰]همين نگارش عمومى ، سبب مانايى اين حديث در كتب متعدّد روايى شده و امروزه ، در منابع روايى شيعه و سنّى ، اين روايت به چشم مى خورد.

گزارش هاى شيعى ، افزوده مشهورى دارد كه به دليل چگونگى ارائه آن به وسيله امام(ع) و نگارش عمومى آن ، ماندگار شده است. امام(ع) پس از گفتن بخش اوّل حديث، آن گاه كه مَركب ايشان به راه افتاده بود، سر از كجاوه بيرون آورد و ادامه حديث را بيان فرمود . راوى مى گويد :

فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا : بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا.[۱۱]

چون كجاوه ، قدرى حركت كرد ، امام(ع) فرمود : [اين ايمنى از عذابْ ] شروطى دارد و من از شرطهاى آن هستم.

اين سخن ، اشاره به آن است كه توحيد ، بدون پذيرفتن ولايت اهل بيت عليهم السلام نمى تواند انسان را به سعادت شايسته اش برساند .[۱۲]

روايت رجاء بن ابى ضحّاك ، مأمور حكومتى دستگاه خلافت ، نيز در شمار گزارش هاى مستند و مهم تاريخى در باره سفر امام هشتم(ع) است. او مى گويد:

مأمون ، مرا فرستاد كه على بن موسى را از مدينه به خراسان نزد او آورم و سفارش نمود كه شخصاً مراقب و مواظب او باشم و به من امر كرد كه ايشان را از راه بصره و اهواز و فارس ، حركت دهم ، نه راه قم و شبانه روز هم از او جدا نشوم و مراقب او باشم تا وى را بر مأمون ، وارد كنم . من پيوسته با او بودم و از مدينه تا مرو، از او جدا نشدم و به خدا سوگند تا كنون احدى را نديده ام كه از او نسبت به خداى متعال ، متّقى تر باشد و يا از او بيشتر ياد خدا كند و در تمامى اوقات ، ذكر خدا گويد. كسى را خداترس تر و پارساتر از او نديده ام.[۱۳]رجاء بن ابى ضحّاك ، آن گاه به طور مفصّل ، تمام حالات عبادى امام، تعداد ركعات نمازهاى مستحبّى ايشان، ادعيه قنوت امام(ع) در نمازهاى روزانه و همچنين نماز شب ايشان را به صورت كامل ، گزارش مى كند و به جلسات موعظه و پاسخ گويى به پرسش هاى دينى مردم هر شهر نيز اشاره مى كند. در پايان اين روايت طولانى آمده است:

هنگامى كه او را بر مأمون وارد كردم ، از من جوياى حال و كردار او شد . من آنچه ديده بودم ، براى او گفتم : از رفتار و اعمال شبانه روزش و از رفتن و ماندنش ، همه را شرح دادم. مأمون گفت: اى پسر ابى ضحّاك! اين مرد ، بهترين خلقِ روى زمين و از همه علمش بيشتر و عبادتش افزون تر و درست تر و به جاتر است. پس آنچه از وى ديده اى ، براى احدى بازگو مكن تا فضل و بزرگوارى اش بر كسى ظاهر نگردد ، مگر از زبان من. از خداوند يارى مى جويم بر آنچه نيّت كرده ام كه مقام او را بلند كنم و نامش را در همه جا منتشر سازم و شيوع دهم.[۱۴]


[۱]عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۲ ص ۱۴۹ ح ۲۱.

[۲]ر . ك : ح ۸۰۹ .

[۳]ر . ك : ح ۸۰۷ .

[۴]بنا بر پژوهشى كه در سال هاى اخير انجام شده است، امام رضا عليه السلام از مدينه تا مرو، اين مناطق را پشتِ سر گذاشته است: نقره، نباج، بصره، اهواز، بهبهان، شيراز، استخر، ابرقو، ده شير، يزد، خرانق، رباط پشت بادام، نيشابور، ده سرخ، طوس و سرخس (ر.ك : جغرافياى تاريخى هجرت امام رضا عليه السلام از مدينه تا مرو، جليل عرفان منش، بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى).

[۵]عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۲ ص ۱۸۱ ح ۵.

[۶]بحار الأنوار: ج ۴۹ ص ۱۲۶ ح ۳ (به نقل از : كشف الغمّة از تاريخ نيشابور).

[۷]بحار الأنوار: ج ۴۹ ص ۱۲۲ ح ۳ (به نقل از: عيون أخبار الرضا عليه السلام ) .

[۸]بحار الأنوار: ج ۴۹ ص ۱۲۶ ح ۳ (به نقل از: كشف الغمّة از تاريخ نيشابور) .

[۹]ابن حجر نيز نظير اين متن را از حاكم نيشابورى و كتابش تاريخ نيشابور ، گزارش كرده است (الصواعق المحرقّة : ص ۲۰۵ . نيز ، ر . ك : المنتظم : ج ۱۰ ص ۱۲۰) .

[۱۰]كشف الغمّة : ج ۲ ص ۳۰۸ (به نقل از تاريخ نيشابور) . نيز ، ر . ك : همين حكمت نامه : ج ۲ ص ۳۸ (دور معرفة أهل البيت عليهم السلام فى الفلاح)؟؟؟ .

[۱۱]ر . ك : ح ۵۱۸ .

[۱۲]شيخ صدوق ، در توضيح اين بخش از روايت مى نويسد: «از شروط لا اله الّا اللَّه اقرار كردن به اين است كه امام رضا عليه السلام از جانب خداى عزّ و جلّ امام بر بندگان بوده ، اطاعت از ايشان ، واجب است» . (عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۲ ص ۱۳۵ ح ۴) .

[۱۳]عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۲ ص ۱۸۱ ح ۵.

[۱۴]عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۲ ص ۱۸۱ ح ۵.



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت