جمع آورى حديث در صدر اسلام

پرسش :

جمع آورى حديث در صدر اسلام به چه نحو صورت گرفت؟



پاسخ :

آنچه مسلم است جمع حديث رسما، از قرن دوم هجرى شروع شده به اين شرح كه:
عمر بن عبد العزيز به اين فكر افتاد حديث را جمع كند.در موطأ نقل مى كند كه به ابوبكر بن محمد حزمى نوشت حديث را جمع كن كه مى ترسم علم علماء نابود شود (۱) .سيوطى اين سخن را در تنوير الحوالك از موطأ و نيز از تاريخ اصفهان (ابو نعيم اصفهانى) نقل مى كند. منتهى ابو نعيم، اين سان مى نويسد: كتب عمر بن عبد العزيز الى الافاق: انظروا حديث رسول الله فاجمعوه. اين شخص قاضى مدينه در زمان سليمان بن عبد الملك و عمر بن عبد العزيز بوده و چون خلافت عمر از سال ۹۹ تا سال ۱۰۱ ه است، قهرا ضبط احاديث در آغاز قرن دوم هجرى خواهد بود از ابن عبد البر نقل شده: هنگامى كه عمر بن عبد العزيز درگذشت ابوبكر نامبرده كتبى در حديث نگاشته بود. (تنوير الحوالك سيوطى ص ۵)

ولى از اين مجموعه اثرى نيست و ممكن است به واسطه كوتاهى دوران خلافت عمر بن عبد العزيز (دو سال و ۵ ماه) اينكار به آخر نرسيده باشد. ذهبى در حوادث سال ۱۴۳ مى گويد: در اين سال بود كه در مكه و مدينه علماء شروع به تدوين حديث نمودند.
بعضى (۲) نوشته اند اول كسي كه به امر ابن عبد العزيز جمع احاديث نمود، ابن شهاب زهرى (محمد بن مسلم) عالم حجاز و شام بوده است؛ ابو نعيم مى نويسد: عمر بن عبد العزيز به تمام نقاط دستور كتابت و ضبط احاديث را صادر نمود (۳) .

اين كار كه قبلا توسط مكتب حضرت باقر (ع) (۵۷ـ ۱۰۴) و به دستور آن جناب در ميان شاگردان امام متداول شده بود، با بخشنامه خليفه تعميم يافت و در حوزه هاى درس حديث كم كم نوشتن و كتابت مرسوم گرديد و جمعى از پيشوايان علمى آن عصر خود بجمع و تدوين حديث پرداختند و در نتيجه در بلاد اسلامى بآن دانش معروف شدند از اين جماعت:

ابن جريج متوفى ۱۵۰ هجرى در مكه
محمد بن اسحق متوفى ۱۵۱ هجرى در مدينة السلام (بغداد)

مالك بن انس متوفى ۱۶۹ هجرى در مدينه يا ۱۷۹ (تقريب التهذيب) سعيد بن ابى عروبه (۴) متوفى ۱۵۶ هجرى در بصره.

حماد بن سلمه (ابو سلمه) متوفى ۱۷۶ هجرى در بصره.

ربيع بن صبيح (۵) متوفى ۱۶۰ هجرى در بصره.

سعيد بن ابى عوانه متوفى ۱۵۶ هجرى در بصره.

سفيان ثورى متوفى ۱۶۱ هجرى در كوفه.

اوزاعى متوفى ۱۵۶ هجرى در شام.

معمر متوفى ۱۷۵ هجرى در يمن.

ابن مبارك متوفى ۱۸۱ هجرى در خراسان.

ليث بن سعد متوفى ۱۷۵ هجرى در مصر.

زياد البكائى متوفى ۱۸۳ هجرى در كوفه.

ابن عياش متوفى ۱۹۳ هجرى در كوفه.

سفيان بن عيينه متوفى ۱۹۸ هجرى در مكه.

و هشيم در واسط و جرير بن عبد الحميد در رى، اشتهار داشتند. (۶) گرچه سال وفات ابن جريج از ديگران پيشتر است ولى به تصريح ابن حجر (در شرح صحيح بخارى) ربيع بن صبيح اقدم جامعين حديث است. ابو طالب مكى در قوت القلوب گويد اين مؤلفات پس از سالهاى ۱۲۰ يا ۱۳۰ ق نوشته شده است.
ذهبى در حوادث سال ۱۴۳ ق نوشته: در اين زمان علماى اسلامى شروع به تدوين حديث و فقه و تفسير نمودند. بعضى گفته اند اقدام اين كتب، كتاب ابن جريج در آثار و تفاسير است و سپس كتاب معمر بن راشد صنعانى است كه در آن سنن را مبوبا آورده و از آن پس موطأ مالك .

جمع ديگرى نيز بحديث اشتغال داشتند كه وفاتشان از سال دويست هجرى متأخر است. از اين جمله اند: الامام الشافعى متوفى ۲۰۴ در مصر؛ واحدى ۲۰۷ق در بغداد؛ ابن نافع صنعانى ۲۱۱ق در يمن؛ عبد الله بن عبد الحكيم ۲۱۴ ق در مصر؛ عبد الله بن مسلمه ۲۲۱ق در بصره؛ كاتب واقدى ۲۳۰ ق در بغداد؛ يحيى بن معين ۲۳۳ ق در مدينه.

پى نوشت ها:

۱ـ انظر ما كان من حديث رسول الله (ص) او سنته فاكتبه فانى خفت دروس العلم و ذهاب العلماء نيز در موطأ باب اكتتاب العلم (ص ۳۳۰ چاپ المجلس الاعلى للشؤن الاسلاميه ـ قاهره (ارشاد السارى فى شرح صحيح البخارى ص ۶ ج ۱.طبقات ابن سعد ۲/۱۳۴، تنوير الحوالك سيوطى ص ۶ و ابو نعيم اصفهانى در تاريخ اصفهان و ابن عبد البر مالكى بنقل سيوطى از آن دو) .
۲ـ ابن حجر در فتح البارى فى شرح صحيح البخارى.
۳ـ ارشاد السارى.
۴ـ مكنى به (ابى النظر العدوى) .
۵ـ علامه قاسمى (در قواعد التحديث ص ۷۰) از قول ابن حجر نقل كرده كه ربيع بن صبيح اول كسى است كه حديث را جمع كرد.ولى چنانكه مى بينيم فوت ابن جريج و محمد بن اسحق و اوزاعى و سعيد بن ابى عروبه از وى پيشتر است.
۶ـ تنوير الحوالك ص ۵



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت