توقیع
پرسش :
توقیع در لغت و اصطلاح به چه معناست؟
پاسخ :
واژه «توقيع» ، مصدر باب تفعيل و از ريشه «وقع» ، به معناى نشان نهادن بر يك نوشته است ، خواه به شكل امضا كردن ، يا اعلام رد و تأييد و خواه با نوشتن پاسخ در ميان ، حاشيه و يا پشت آن .[۱]
معناى اصطلاحى توقيع نيز به همين معنا و بيشتر در باره پاسخ يك شخصيت برتر (مانند : پيشواى دينى ، حاكم و نمايندگان ارشد آنها) به درخواست ها ، نامه ها و استفتائات به كار مى رود و به همين منظور ، خطّى با همين نام در گذشته هاى دور ، ابداع شده بود تا پاسخ هاى حكومتى را با آن خط بنگارند .[۲]
در فرهنگ شيعى ، واژه «توقيع» بر مكاتبه ها ، منشورها و نامه هاى امامان عليهم السلام حتّى بدون دريافت نامه و درخواست قبلى ، اطلاق مى شود و گاه برخى پيام هاى شفاهى امام عصر(ع) را نيز توقيع ناميده اند .[۳]
نخستين نوشته از امامان عليهم السلام كه آن را توقيع ناميده اند ، دست خطّ مبارك امام كاظم(ع) به درخواست كتبى دايى حسن بن على وشّاء است . او درخواست كرده تا امام(ع) براى پسردار شدن وى ، دعا كند و راوى ، پاسخ امام(ع) به اين درخواست را چنين گزارش كرده است :
فوقّع فى الكتاب : «قَد قَضَى اللَّهُ - تَبارَكَ وَ تَعالى - حاجتَكَ وَ سَمِّه مُحَمَّداً» .[۴]
حضرت در ذيل نامه نوشت : خداوند - تبارك و تعالى - ، حاجت تو را برآورْد . اسم او را محمّد بگذار .
روايت هايى نيز به توقيعات امام رضا(ع) اشاره دارند[۵]و چند نوشته تاريخدار امام جواد(ع) نيز در دسترس اند .[۶]البتّه به موازات تشديد حصر امامان عليهم السلام و گسترده شدن جامعه شيعى ، مكاتبات و توقيعات امام هادى(ع) و امام عسكرى(ع) فراوان تر شده اند .[۷]اين توقيعات ، مانند آنچه در باره توقيعات ولىّ عصر(ع) خواهيم گفت ، شامل پاسخ سؤالات فقهى و عقايدى ، پاسخ درخواست ها و دعا ، نصب وكيلان و يا لعن برخى منحرفان بوده است .[۸]
[۱]ر . ك : لغت نامه دهخدا : مدخل «توقيع» ، الصحاح ، جوهرى : ج ۳ ص ۱۳۰۳ ، معجم مقاييس اللغة : ج ۶ ص ۱۳۳ ، العين : ج ۲ ص ۱۷۷ .
[۲]ر . ك : دانش نامه جهان اسلام : ج ۸ مدخل «توقيع» .
[۳]ر . ك : كمال الدين : ص ۵۰۳ - ۵۰۵ .
[۴]قرب الإسناد : ص ۳۳۲ ح ۱۲۳۱ .
[۵]الكافى : ج ۳ ص ۵ ح ۱ (عبارت الكافى اين گونه است : «فوقّع(ع) بخطّه فى كتابى ؛ امام(ع) به خطّ خود ، در نامه من نوشت») ، تهذيب الأحكام : ج ۱ ص ۲۴۴ ح ۷۰۵ .
[۶]سيّد محمّدجواد شبيرى در دانش نامه جهان اسلام (ج ۸ ص ۵۷۷ «توقيع» ۳) نوشته هاى تاريخدار امام جواد(ع) را گزارش كرده است .
[۷]براى ديدن توقيعات امام هادى(ع) ، ر . ك : كتاب من لا يحضره الفقيه : ج ۴ ص ۱۹۵ و ۲۱۸ ، تهذيب الأحكام : ج ۳ ص ۲۱۶ و ۲۳۱ و ج ۴ ص ۱۶ و ... .
[۸]ر . ك : دانش نامه جهان اسلام : ج ۸ ص ۵۷۷ «توقيع» .
بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت