شيوه توزيع اموال عمومى در صدر اسلام

پرسش :

اموال عمومى چگونه در صدر اسلام توزیع می شد؟



پاسخ :

در متون روايى ، عنوان «بيت المال» اصطلاحى است عام ، شامل همه درآمدهاى عمومى مسلمانان كه در تصرّف حكومت اسلامى است . از رهگذر نگرشى فراگير به روايات ، روشن مى شود كه درآمدهاى بيت المال به دو گونه مصرف مى شده است:
۱ . در مصارف عمومى كه عنوان معيّن داشتند ، مانند كمك به فقيران و بينوايان و ناتوانان و خانواده هاى شهدا ؛ و پرداختىِ كارگزاران بيت المال و قاضيان و لشكريان ؛ و هزينه هاى آموزش و بهداشت ؛ و پرداخت بدهى وامداران و ديه هاى كشتگانِ بدون پردازنده ديه ؛ و مخارج عمرانى و جز آن ها .
۲ . تقسيم مقدار افزون ؛ يعنى پس از آن كه سهم دسته هاى مزبور از بيت المال پرداخت شد ، مقدار افزون ميان همه مسلمانان تقسيم مى گردد . روايات ، اين بخش را حقّ همگانى افراد از بيت المال مى شمارند .
در ديدگاه اسلامى ، توزيع صحيح بيت المال بر دو پايه اصلى استوار است:
۱ . رعايت عدالت در تقسيم بيت المال : اسلام براى عدالت اقتصادى در توزيع ثروت هاى عمومى ، دو معيار اصلى قائل است:
يكى : اولويّت داشتن تأمين اجتماعى و توجّه كردن به طبقات محروم و ضعيف جامه و كوشش براى بهبود وضع ايشان .
و ديگر : رعايت برابرى در حقوقِ همطراز .
آن گاه كه روش امام على عليه السلام در توزيع اموال را بررسى مى كنيم ، روشن ترين مصداق هاى اين دو معيار را در آن مى بينيم ؛ چه در نامه هاى وى به كارگزارانش مى نگريم كه همواره بر اختصاص بخشى از منابع بيت المال به طبقات محروم و داراى درآمد محدود تأكيد مى فرمايد و بسيار سفارش مى كند كه امتيازات موهوم و اجحاف آور برچيده شود و حقوق همگان ، از نزديك و دور ، عرب و غير عرب ، زن و مرد ، مسلمانِ با پيشينه و تازه مسلمان ، به تساوى پرداخت گردد . بدين سان ، وى براى عدالت خواهان تصويرى تابناك از عدالت انسانى ترسيم مى كند .
۲ . دربند نكشيدن حقوق همگانى و شتاب ورزيدن در هزينه كردن بيت المال: به رغم تأكيد اسلام بر لزوم ميانه روى در هزينه اموال و برنامه ريزى مناسب در اين امر و نيز به اندازه مصرف كردن ، مى بينيم كه دربند كشيدن حقوق عمومى بدون توجيه مناسب به شدّت نكوهيده گشته و شتاب ورزيدن در هزينه كردن بيت المال سفارش شده است .
آن گاه كه اين دو ويژگى را لحاظ كنيم ، مى توانيم شيوه صحيح مصرف اموال بيت المال را به اين گونه بيان نماييم: هر گاه بخشى از درآمد براى صرف در موارد خاص نگهدارى شود و به اين ترتيب ، هم درآمد و هم مصرف به حال درآيد ، ديگر نگهدارى مال از نوعِ تنگ گرفتن و ذخيره سازى بيجا است كه روايات آن را نهى كرده اند و حتّى پيامبر بزرگوار صلى الله عليه و آله آن قدر به اين مبنا توجّه داشته است كه هر گاه اندكى مال در بيت المال باقى مى ماند ، كه بايد به مستحقّان مى رسيده ، آثار اندوه بر چهره مباركش ظاهر مى شده است . امّا در روزگار عمر ، آن گاه كه درآمد بيت المال به صورتى بى سابقه افزايش يافت ، حكومت به تأسيس بيت المال و ديوان روى آورد . بدين سان ، درآمدها در بيت المال گرد مى آمد و در طول سال ذخيره سازى مى شد و در پايان سال ، به شكل فردى ميان همه مسلمانان تقسيم مى گشت .
چون امام اميرالمؤمنين عليه السلام خلافت را عهده دار گشت ، اين شيوه را كنار نهاد و همان روش پيامبر صلى الله عليه و آلهرا در پيش گرفت . خوددارى وى از تأخير در تقسيم بيت المال حتّى براى يك شب ، و تأكيد بر توزيع همه بيت المال ، آشكارا دلالت مى كند كه او به پرهيز از ذخيره سازىِ بيجا ، بسيار اهتمام داشته است .



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت