مطالعه کتاب خرید کتاب دانلود کتاب
عنوان کتاب : التفسير المنسوب إلى الإمام أبي محمد الحسن بن علي العسكري(ع)
پديدآورنده : امام حسن عسکری(ع)
محل نشر : قم
ناشر : مدرسه امام مهدی(ع)
تاریخ انتشار : 1409 ق
قطع : وزیری
زبان : عربی
منبع: ویکی نور
جستجو در Lib.ir

التفسير المنسوب إلى الإمام أبي محمد الحسن بن علي العسكري(ع)

از تفاسير روايى اماميه، متعلق به قرن سوم.

متن اين تفسير تا پايان آيۀ ۲۸۲ سورۀ بقره موجود است. اين تفسير با بيان رواياتى راجع به فضائل قرآن و تأويل و آداب قرائت قرآن آغاز شده و با ذكر احاديثى مشتمل بر فضائل اهل بيت (براى نمونه-حديث سد الابواب، ص ۱۷) و مثالب دشمنان اهل بيت (ص ۴۷) ادامه يافته است. بحثهاى متعددى نيز دربارۀ سيرۀ نبوى، بخصوص راجع به مناسبات پيامبر و يهوديان، مطرح شده است (-ص ۱۶۱-۱۶۳، ۱۹۰- ۱۹۲، ۴۰۶-۴۰۷). در مجموع، در اين تفسير ۳۷۹ حديث آمده است. بيشتر روايات طولانى و مفصّل است، به طورى كه گاه يك روايت چندين صفحه را در بر مى‌گيرد (-ص ۶۵۶-۶۷۲) و به همين جهت، در برخى موارد ساختار روايى از بين رفته است. در برخى روايات نيز آشفتگى وجود دارد.

در اين تفسير برخى آيات تأويل شده و بيشتر تأويلها دربارۀ معجزات پيامبر و امامان است (-ص ۴۲۹-۴۴۱، ۴۹۷-۵۰۰).

در اين تفسير به اسباب نزول آيات كمتر توجه شده، گر چه به مصاديق آيات اشاره شده است. مباحث صرفى و نحوى و بلاغى نيز در اين تفسير وجود ندارد (رضوى، ص ۳۱۳).

سلسلۀ سند روايت كتاب نشان مى‌دهد كه نقل اين تفسير در ميان محدّثان و فقهاى قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است (-ص ۷-۸). مطالب تفسير را محمد بن قاسم استرآبادى خطيب، مشهور به مفسر جرجانى، كه شايد تدوين كنندۀ تفسير نيز باشد، از دو راوى آن، يعنى ابو الحسن على بن محمد بن سيار و ابو يعقوب يوسف بن محمد بن زياد، نقل كرده است.

در مقدمۀ كوتاه اين دو بر تفسير آمده است كه بعد از به قدرت رسيدن حسن بن زيد آنان مجبور به مهاجرت از وطن خود شدند.

از آنجا كه آنها از آمدن خود نزد امام حسن عسكرى عليه السلام سخن گفته‌اند، تاريخ ورودشان به سامرا مى‌بايست بعد از ۲۵۴ بوده باشد، زيرا اين سال، زمان آغاز امامت امام عسكرى عليه السلام بوده است (التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص ۹-۱۰؛قس ابن جوزى، ج ۱۲، ص ۷۴؛آقا بزرگ طهرانى، ج ۴، ص ۲۸۶-۲۸۸). در ادامه گفته‌اند كه متن كل تفسير را به مدت هفت سال نزد امام فراگرفته‌اند (التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص ۱۲)، حال آنكه از وفات امام در ۲۶۰ سخنى به ميان نيامده است و ظاهرا پس از درگذشت امام، آن دو به موطن خود بازگشته‌اند (همانجا).

با وجود قدمت اين تفسير، وثاقت آن در بين علماى اماميه از گذشته مورد بحث بوده است. محمد بن على بن بابويه، معروف به شيخ صدوق (متوفى ۳۸۱)، نخستين عالم امامى است كه از اين تفسير مطالب فراوانى در كتب خود نقل كرده، گر چه دربارۀ وثاقت يا عدم اعتبار آن سخنى نگفته است.

ابن بابويه متن تفسير را مستقيما از استرآبادى دريافت نموده است. وى در آغاز كتاب فتوايى خود، من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه (ج ۱، ص ۳)، ضمن اشاره به اين نكته كه آنچه در اين اثر فراهم آمده از نظر خودش صحيح است، بيان داشته كه روايات كتاب را از متون معتبر و مشهور گرفته است. همو در باب تلبيه، از استرآبادى حديثى نقل كرده و در پايان گفته است كه باقى آن را در كتاب تفسير آورده است (۱۴۱۳، ج ۲، ص ۲۱۱-۲۱۲). بر اين اساس، اگر شيخ صدوق خود تدوين كنندۀ تفسير نبوده، احتمالا تهذيب كنندۀ آن بوده است. مؤيد صحت اين احتمال، سخن نجاشى (متوفى ۴۵۰؛ص ۳۹۱-۳۹۲) است كه در ذيل آثار شيخ صدوق به دو اثر تفسيرى، تفسير القرآن و مختصر تفسير القرآن، اشاره كرده است. شاهد ديگر بر اين نظر، ذكر روايتى با همين سند در كتاب التوحيد (ص ۴۷) شيخ صدوق است. در آخر آن روايت نيز شيخ صدوق بيان داشته كه متن كامل حديث را در تفسيرش آورده است (-التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص ۵۰-۵۲).

نخستين منتقد وثاقت تفسير، احمد بن حسين بن عبيد اللّه غضائرى، معروف به ابن غضائرى، بود كه در الضعفاء خود، محمد بن قاسم استرآبادى را فردى ضعيف و كذّاب معرفى كرده و دو فرد مذكور در سلسلۀ سند را-كه تفسير را، به نقل از پدرانشان، از امام حسن عسكرى روايت كرده‌اند-مجهول خوانده است. ابن غضائرى تفسير را «موضوع» دانسته و جاعل آن را سهل بن احمد بن عبد اللّه ديباجى (متوفى ۳۸۰) معرفى كرده است (علامه حلّى، ص ۲۵۶-۲۵۷؛آقا بزرگ طهرانى، ج ۴، ص ۲۸۸، پانويس).

معتقدان به وثاقت متن تفسير در نقد كلام ابن غضائرى دلايلى آورده‌اند، از جمله گفته‌اند كه در انتساب متن كتاب الضعفاء به ابن غضائرى ترديد وجود دارد (آقا بزرگ طهرانى، ج ۴، ص ۲۸۸-۲۸۹، پانويس، ج ۱۰، ص ۸۸-۸۹) و بر اساس متن تفسير، ابن سيار و ابو يعقوب متن را بدون واسطه از امام روايت كرده‌اند. همچنين در تفسير تصريح شده است كه پدران اين دو بعد از مدتى سكونت در سامرا به شهر خود بازگشتند (ص ۱۲)و در اسناد روايت كتاب ذكرى از پدران آن دو نيست (ص ۹).

بنابراين، ذكر نام آنها در برخى روايات ديگر، سهو كاتب است (آقا بزرگ طهرانى، ج ۴، ص ۲۹۲)، اما اين مطلب پذيرفتنى نيست، زيرا نام پدران ابن سيار و ابو يعقوب در تمام روايات منقول از اين تفسير در آثار متعدد شيخ صدوق آمده است (براى نمونه ۱۳۶۱ ش، ص ۴، ۲۴، ۳۳).

دربارۀ سهل بن احمد هم نجاشى (ص ۱۸۶)، ضمن معرفى او، وى را از جمله كسانى دانسته كه بر آنها خرده‌اى نيست. خطيب بغدادى (ج ۹، ص ۱۲۲) تنها به تشيع سهل بن احمد و نمازگزاردن شيخ مفيد (متوفى ۴۱۳) بر جنازۀ وى اشاره كرده است كه اين مطلب بر جلالت مكان وى در بين اماميه دلالت دارد.

نكتۀ جالب توجه ديگر قرار داشتن پدر ابن غضائرى در طريق روايت تفسير با همين سلسله سند متداول است (مجلسى، ج ۱۰۵، ص ۷۸). برخى گفته‌اند كه طريق شيخ صدوق در روايت اين تفسير، متعدد است، زيرا در مواردى به جاى محمد بن قاسم استرآبادى از محمد بن على استرآبادى، در طريق خود از دو راوى تفسير، ياد كرده است (-ابن بابويه، ۱۴۱۷، ص ۲۴۰؛آقا بزرگ طهرانى، ج ۴، ص ۲۸۶، پانويس). بعيد نيست كه اين دو، يكى بوده باشند، زيرا ذكر نام جد به جاى پدر متداول بوده است.

همچنين ذكر شده كه حسن بن خالد برقى تفسيرى در ۱۲۰ جزء به املاى امام حسن عسكرى نگاشته است (ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص ۳۴)، اما شيخ طوسى (متوفى ۴۶۰؛ص ۴۶۲) حسن بن خالد برقى را جزو كسانى دانسته كه ائمه را درك نكرده و از آنان به طور غير مستقيم روايت كرده‌اند. محدّث نورى (متوفى ۱۳۲۰؛ج ۵، ص ۱۸۸)، با استناد به گفتۀ ابن شهر آشوب (متوفى ۵۸۸)، قاطعانه تفسير برقى را طريق ديگر روايت متن تفسير امام عسكرى دانسته است، اما مشكل پذيرش اين قول اين است كه هيچ روايتى از اين تفسير وجود ندارد كه نام برقى در آن ذكر شده باشد. همچنين آقا بزرگ طهرانى (ج ۴، ص ۲۸۳- ۲۸۵) اشاره كرده كه مراد از عسكرى در قول ابن شهر آشوب، امام هادى عليه السلام است و حسن بن خالد نمى‌تواند از راويان امام حسن عسكرى باشد (قس تسترى، ج ۳، ص ۲۲۸).

در فهرست نسخه‌هاى عكسى و ريز فيلمهاى كتابخانۀ سيد عبد العزيز طباطبائى (متوفى بهمن ۱۳۷۴) در قم، سه نسخه با عنوان تفسير نگاشتۀ ابو على حسن بن خالد برقى معرفى شده است (طيار مراغى، ص ۱۴۳۶، ۱۴۴۰، ۱۴۸۹) ؛اما با مراجعۀ نويسندۀ مقاله و رؤيت نسخه‌ها مشخص شد كه آنها همين تفسير منسوب به امام حسن عسكرى و با همين سلسله سند متداول‌اند و دليلى براى انتساب اين نسخه‌ها به برقى، حداقل در اين نسخه‌ها، وجود ندارد.

پس از شيخ صدوق، ابو منصور احمد بن على طبرسى در كتاب احتجاج ضمن معرفى منابع خود از تفسير امام حسن عسكرى ياد كرده، اما به عدم اشتهار آن اشاره نموده و به اين دليل، سند روايت كتاب را به طور كامل آورده است (ج ۱، ص ۶- ۸). سعيد بن هبة اللّه قطب راوندى (ج ۲، ص ۵۱۹-۵۲۱) نيز از اين تفسير، بدون اشاره به نام آن، مطلبى نقل كرده است.

ابن شهر آشوب نيز از اين تفسير، با تصريح به نام آن ولى بدون ذكر سند، مطلبى آورده است (مناقب، ج ۱، ص ۹۲). عبد الجليل قزوينى، كه در حدود ۵۶۰ كتاب نقض را مى‌نوشته، از جمله تفاسير مشهور امامى به تفسيرى با عنوان تفسير امام حسن عسكرى اشاره كرده، اما چون از اين تفسير مطلبى نقل نكرده است، نمى‌توان به طور حتم مقصود وى را همين تفسير موجود دانست (-ص ۲۱۲، ۲۸۵).

محقق كركى (متوفى ۹۴۰) و شهيد ثانى زين الدين بن على عاملى (متوفى ۹۶۵) در اجازات خود، در شمار كتبى كه اجازۀ روايت آن را داده‌اند، حديثى را از اين تفسير با ذكر طريق خود به آن آورده‌اند (مجلسى، ج ۱۰۵، ص ۷۷-۷۹، ۱۶۹-۱۷۰). در ميان فقهاى معاصر امامى، شيخ محمد جواد بلاغى (متوفى ۱۳۵۲ ش) ضمن رساله‌اى از نادرستى انتساب اين تفسير به امام حسن عسكرى عليه السلام سخن گفته و متن را مجعول دانسته است (-استادى، ص ۱۶۱-۱۸۴). آيت اللّه خوئى (ج ۱۲، ص ۱۴۷) و شيخ محمد تقى تسترى (ج ۷، ص ۵۵۸) نيز با او هم رأى‌اند. با اين حال، مطالبى در اين تفسير وجود دارد كه معمولا فقها آن را پذيرفته‌اند. براى نمونه مى‌توان به حديث مشهور در بيان اوصاف فقهايى كه مى‌توان از آنها تقليد كرد اشاره نمود (التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص ۳۰۰؛نيز طباطبائى يزدى، ج ۱، ص ۹-۱۰، باب التقليد، مسئلۀ ۲۲ و شروح اين كتاب ذيل همان مسئله). گزارش تقريبا كاملى از اقوال علماى اماميه دربارۀ اين تفسير را استادى (ص ۱۸۶-۲۱۵) آورده است.

نسخه‌هاى خطى متعددى از اين تفسير موجود است (- بكائى، ج ۵، ص ۱۹۰۴-۱۹۰۵؛سزگين، ج ۱، جزء ۱، ص ۹۵- ۹۶). متن تفسير به فارسى ترجمه شده است (آقا بزرگ طهرانى، ج ۴، ص ۸۹-۹۰). قديمترين ترجمۀ فارسى موجود آن، آثار الاخيار نام دارد كه ترجمۀ ابو الحسن على بن حسن زواره‌اى (متوفى ۹۸۴) و ترجمۀ تمام متن موجود است (قس بكائى، ج ۱، ص ۲). قدرت اللّه حسينى شاهمرادى نيز سورۀ فاتحۀ اين تفسير را با عنوان تفسير فاتحة الكتاب از امام حسن عسكرى سلام اللّه عليه و پژوهشى پيرامون آن (تهران ۱۴۰۴) با مقدمه‌اى مبسوط در اثبات و ثاقت تفسير، ترجمه و منتشر كرده است.

سيد حسين بهريلوى (بريلوى؛متوفى ۱۳۶۱) اين تفسير را به زبان اردو ترجمه كرد و با عنوان آثار حيدرى به چاپ رساند (بكائى، ج ۱، ص ۳). متن عربى تفسير چند بار چاپ شده است (-آقا بزرگ طهرانى، ج ۴، ص ۲۹۲؛بكائى، ج ۵، ص ۱۹۰۴).

اين كتاب، بر اساس شش نسخۀ خطى و به كوشش سيد محمد باقر ابطحى، در ۱۴۰۹ در قم چاپ انتقادى شد.

منابع
آقا بزرگ طهرانى؛ابن بابويه، الامالى، قم ۱۴۱۷؛همو، التوحيد، چاپ هاشم حسينى طهرانى، قم[؟ ۱۳۵۷ ش]؛همو، معانى الاخبار، چاپ على اكبر غفارى، قم ۱۳۶۱ ش؛همو، من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه، قم ۱۴۱۳؛ابن جوزى، المنتظم فى تاريخ الملوك و الامم، چاپ محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، بيروت ۱۹۹۲/۱۴۱۲؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف ۱۹۶۱/۱۳۸۰؛همو، مناقب آل ابى طالب، چاپ هاشم رسولى محلاتى، قم[بى‌تا. ]؛رضا استادى، رسالة اخرى حول التفسير المنسوب الى الامام العسكرى عليه السلام در الرسائل الاربعة عشرة، چاپ رضا استادى، قم: مؤسسة النشر الاسلامى، ۱۴۱۵؛محمد حسن بكائى، كتابنامۀ بزرگ قرآن كريم، تهران ۱۳۷۴ ش-؛تسترى؛حسن بن على (ع)، امام يازدهم، التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، چاپ محمد باقر ابطحى، قم ۱۴۰۹؛خطيب بغدادى؛خوئى؛سعيد رضوى، «نگاهى به تفسير منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام»، فصلنامۀ پژوهشهاى قرآنى، ش ۵-۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۵) ؛فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربى، ج ۱، جزء ۱، نقله الى العربية محمود فهمى حجازى، رياض ۱۹۸۳/۱۴۰۳؛محمد كاظم بن عبد العظيم طباطبائى يزدى، العروة الوثقى، بيروت ۱۴۰۹؛احمد بن على طبرسى، الاحتجاج، چاپ ابراهيم بهارى و محمد هادى به، قم ۱۴۱۳؛محمد بن حسن طوسى، رجال الطوسى، نجف ۱۹۶۱/۱۳۸۰؛محمود طيار مراغى، «فهرست نسخه‌هاى عكسى و ميكروفيلم‌هاى كتابخانۀ محقق طباطبائى»، در المحقق الطباطبائى فى ذكراه السنوية الاولى، ج ۳، قم: آل البيت، ۱۴۱۷؛ عبد الجليل قزوينى، نقض، چاپ جلال الدين محدّث ارموى، تهران ۱۳۵۸ ش؛حسن بن يوسف علامه حلّى، رجال العلامة الحلّى، چاپ محمد صادق بحر العلوم، نجف ۱۹۶۱/۱۳۸۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲؛ سعيد بن هبة اللّه قطب راوندى، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹؛مجلسى؛ احمد بن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشيعة المشتهر ب‍ رجال النجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم ۱۴۰۷؛حسين بن محمد تقى نورى، خاتمة مستدرك الوسائل، قم ۱۴۱۵-۱۴۲۰.