سخنى در باره سيره عبادى حضرت فاطمه(س)

عبادت، فلسفه خلقت انسان است. آدمى با پرستش آفريدگار هستى و سر فرود آوردن در برابر شكوه و زيبايى او، مسير حركت تكاملى خويش را جهت مى بخشد و خويشتن را از خاك به افلاك بر مى كشد. راهنمايان اين حركت بى انتها، فرستادگان و حجت هاى الهى هستند كه با نشاط تمام و بى هيچ خستگى و دلتنگى، بندگى خود را در در برابر خداوند سبحان، به نهايت رسانده و آن را در همه عرصه هاى زندگى، به صحنه درآورده اند؛ پيامبرانى بزرگ مانند نوح و ابراهيم و موسى و عيسى عليهم السلام و محمد صلى الله عليه و آله و امامانى مانند امير مؤمنان على عليه السلام و زيور عابدان و سرور ساجدان على بن الحسين عليهماالسلام و از ميان زنان نيز اسوه هايى مانند مريم و آسيه در امت هاى پيشين و خديجه و فاطمه عليهاالسلام در امت اسلام.

حضرت فاطمه عليهاالسلام عالى ترين نمونه يك زن مسلمان است. سراسر زندگى او، جلوه پرستش و بندگى و همه كارهايش، بر پايه نيّت صالح است كه، مصداق عبادت خداوند به شمار مى آيد. اما، اين عبادت به معناى عام آن، يعنى بندگى مطلق خداوند، است. ما در اينجا تنها به عبادت هايى مى پردازيم كه ناظر به معناى خاص آن، يعنى عبادت هاى آيينى و مراسم تشريع شده از سوى شارع مقدس هستند. عبادت هايى كه آگاهى ما از آنها بر پايه گزارش هايى بس محدود و منقول از راويانى كم تعداد است. راويانى كه به گونه طبيعى نمى توانند به همه عرصه ها و لحظه هاى حيات عبادى اين بزرگ بانوى اسلام و سرور زنان جهان راه جويند.

نماز

حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام، در خطبه فدكيه، تشريع نماز را دور كردن انسان از كبر و خود بزرگ بينى برشمرده است[۱]. از اين رو، آن حضرت هر گاه در محرابش به نماز و كرنش در برابر عظمت الهى مى ايستاد، با تمام وجود به سوى خداوند روى مى آورد و با احساس عظمت او، لرزه بر اندامش مى افتاد[۲]. حضرت فاطمه عليهاالسلام براى نماز اهميتى دو چندان قائل بود و به نمازهاى واجب بسنده نمى كرد. او نمازهاى متعددى را از پدر بزرگوارش، حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله[۳]و نيز جبرئيل[۴]فرا گرفت و آنها را در زمان معين خويش، يا به گاه گرفتارى ها و در دشوارى هاى زندگى، مى خواند[۵]. ايشان همچنين گاه تا سپيده صبح به نماز مى ايستاد[۶]و گاه چنان قنوت و دعا و راز و نيازش را با خداوند طولانى مى كرد كه روز هنگام از تاب و توان مى افتاد.[۷]

حضرت فاطمه عليهاالسلام به تعقيبات نماز نيز اهميت مى داد و بر آنها مداومت داشت. يكى از مشهورترين تعقيبات نماز، تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام است كه نمونه اى جامع از ذكر و عبادت الهى است. تعقيبات ديگر حضرت زهرا، بيشتر به شكل نيايش و مناجات است كه در آنها با يادآورى سختى هايى مانند سكرات جان دادن، به خاك سپارى، حشر و نشر روز قيامت و موضوعاتى از اين قبيل، بندگى و عبوديت انسان را به تصوير مى كشد. بخش هايى از اين مناجات ها، شيدايى حضرت فاطمه عليهاالسلام در برابر شُكوه و زيبايى خداوند سبحان و عشق وى به لقاى پروردگارش را نشان مى دهد. مطالعه اين نيايش ها، در شناسايى شخصيت معنوى فاطمه عليهاالسلام و ترسيم آرمان ها و اهداف والاى او بسيار مؤثر است.

روزه

به تصريح قرآن كريم[۸]، روزه عامل تربيت روحى انسان و دميدن روح تقوا و پرهيزگارى در اوست. حضرت زهرا عليهاالسلام در خطبه مشهور فدكيه، روزه را نشانگر اخلاص مؤمنان دانسته[۹]است. اين بدان معناست كه روزه عبادتى است كه كمتر عيان مى شود و از اين رو نمى توان گزارش هايى متعدد را از روزه دارى بانوان پرده نشين مخلصى همچون فاطمه زهرا عليهاالسلام انتظار داشت. ايشان افزون بر روزه ماه رمضان، روزه هاى مستحبى نيز مى گرفته اند كه يك نمونه آن در گزارش شأن نزول آيات هشتم تا دهم سوره انسان آمده است. بر پايه اين گزارش تاريخى، فاطمه عليهاالسلامبراى بهبود فرزندانش سه روز را به روزه دارى گذراند و خوراك افطارش را به مسكين و يتيم و اسير بخشيد.[۱۰]

حج

مطابق با گزارش راويان از خطبه فدكيه حضرت زهرا عليهاالسلام، حج را زمينه سرافرازى اسلام برمى شمرد.[۱۱]حج از عبادت هاى مهم، همراه با سختى هاى طبيعى و نيازمند هزينه كردن دارايى است. از اين رو، حج بر هر مسلمان كه توانايى مالى و جسمى داشته باشد تنها يك بار در عمر واجب شده است. حضرت زهرا عليهاالسلام نيز به اين عبادت اقدام كرد و در سال دهم هجرت، در عنفوان جوانى، به عزم حج گزاردن، عازم مكه شد.[۱۲]حضرت فاطمه عليهاالسلام در اين سفر چهارصد و هشتاد كيلومترى، همراه پدرش صلى الله عليه و آله و جدا از همسرش، امير مؤمنان عليه السلام بود. على عليه السلام از سوى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مأموريت يمن و گرفتن جزيه نجران به سر مى برد.[۱۳]گفتنى است امام على عليه السلام نيز از يمن خود را به مكه رساند و در كنار پيامبر صلى الله عليه و آله و فاطمه عليهاالسلام حج گزارد.[۱۴]

امر به معروف و نهى از منكر

امر به معروف و نهى از منكر، از بزرگ ترين فريضه هاى الهى، سبب تحقق ديگر فرائض[۱۵]و مايه قوام دين[۱۶]است. از ديدگاه حضرت فاطمه عليهاالسلام در خطبه مشهور فدكيه، اين وظيفه براى خير و صلاح عموم مردم، وضع شده است[۱۷]و هر اندازه معروف و كار خير خوانده شده به آن، بزرگ تر و خطيرتر باشد، امر به آن لازم تر و پرداخت هزينه براى آن رواتر مى شود. بر پايه گزارش هاى تاريخى، صدر اسلام شاهد يك دوره كوتاه، اما بسيار پر جنب و جوش از فعاليت هاى حضرت زهرا عليهاالسلام در اين عرصه است. گاه شب ها همسر مظلومش را همراهى مى كرد تا سفارش هاى پدرش را در باره جانشينش، به انصار و مهاجران مدينه يادآور شود.[۱۸]زمانى از حق خود و شويش امير مؤمنان سخن گفت و روزى با تحمل همه دردهاى ناشى از مقاومت قهرمانانه اش، راهى مسجد شد تا آشكار و بى واهمه سخن بگويد و با نهيب مردانه خويش، مسلمانان را از انحرافى كه در آن فرو افتاده بودند، بازدارد و به راه مستقيم ولايت فرا بخواند. به هيچ روى دور از واقع نيست كه بگوييم فاطمه عليهاالسلام بر سر اقامه اين فريضه الهى از همه لذايذ مادى گذشت و براى آن جان داد.

دعا

آدمى در دعا، پيوندش را با خداوند خويش استوارتر مى كند و عجز و نياز خود و بى نيازى و امداد الهى را به ياد مى آورد. از اين رو، در آيات و روايات فراوانى به آن توصيه شده و پيشوايان ما دعا را مغز و جوهره عبادت خوانده اند.[۱۹]

حضرت فاطمه عليهاالسلام در اين عرصه نيز بسى كوشا بوده است. گزارش هاى آمده در فصل دوم اين بخش، دعاهاى پرشمار و متنوع آن حضرت را براى ما نقل كرده اند. برخى از اين گزارش ها، نشان مى دهند كه بسيارى از دعاها، نتيجه تعليم پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به حضرت فاطمه عليهاالسلام بوده اند.[۲۰]دعاهاى گزارش شده، گستره وسيعى از زندگى را در بر مى گيرند. دعا در هر بامداد و شامگاه[۲۱]، دعا هنگام خوابيدن، دعاى مخصوص در هر يك از روزهاى هفته[۲۲]بويژه جمعه[۲۳]، دعا هنگام رؤيت هلال ماه[۲۴]، دعا هنگام ورود به مسجد و خروج از آن[۲۵]، دعا براى اداى دين و رفع فقر[۲۶]بى خوابى[۲۷]، بلا[۲۸]و.... يكى از دعاهاى شايان توجه حضرت زهرا عليهاالسلام، دعاى ايشان براى آراسته شدن به مكارم اخلاقى[۲۹]و دورى گزيدن از آلودگى هاى اخلاقى[۳۰]است.

نكته قابل توجه ديگر، دعاى حضرت فاطمه عليهاالسلام براى ديگران است كه نشانگر روح بزرگ و نوع دوستى آن بانوى گرامى است. روايت فرزند بزرگوارش، امام حسن مجتبى عليه السلام در اين باره خواندنى است. همان واقعه اى كه منجر به صدور حديث مشهور «الجارُ ثُمَّ الدّارُ» شده است.[۳۱]

گفتنى است در اين فصل، برخى حرزهاى حضرت نيز آمده اند[۳۲]. حرز، گونه اى حفاظت معنوى است كه شخص به وسيله كتابت آيه يا دعائى مناسب و همراه كردن آن با فرد مورد حفاظت، او را از گرفتار شدن به برخى آسيب ها، نگاه مى دارد.

زيارت قبور

زيارت قبور و يادآورى مرگ و سفر آخرت، يكى از جلوه هاى عبادت و معناجويى در دين اسلام است. زيارت مرقد بزرگان، آثار مثبت ديگرى نيز به همراه دارد. زيارت قبور شهيدان، يادآور مجاهدت ها و فداكارى هاى آنان است و به ما درس دلاورى، پايدارى و حق طلبى مى آموزد. حضرت فاطمه عليهاالسلام به عنوان الگوى زن مسلمان، زيارت مزار شهدا را در رزمگاه اُحد، براى خود به صورت يك سيره مستمر درآورده بود. ايشان هر شنبه صبح، فاصله چند كيلومترى خانه اش در مركز مدينه را تا كوهستان شمالى آن مى پيمود و با حضور بر سر مزار شهدا، بويژه سالار شهيدان، براى عموى بزرگوارش حضرت حمزه، از درگاه الهى طلب رحمت و مغفرت مى كرد.[۳۳]افزون بر اين، برخى گزارش ها نشان مى دهند كه حضرت فاطمه عليهاالسلامپس از رحلت رسول اكرم صلى الله عليه و آله به زيارت مرقد پدر بزرگوارش و نيز مدفون شدگان در قبرستان مدينه مى رفته است.[۳۴]

نكته پايانى

در پايان اين نكته را گوشزد مى كنيم كه عبادت هاى حضرت فاطمه عليهاالسلام به اين موارد محدود نمى شوند. انفاق هاى ايثارگونه به فقيران و نيازمندان[۳۵]، پاسخگويى بى مزد و منّت به زنان جوياى مسائل شرعى[۳۶]، صله رحم و سرزدن به پدر و...، همه جلوه هايى از عبادت اند.

با نگاهى گسترده تر مى توان گفت حضرت فاطمه عليهاالسلام با نيّتى درست و خردمندانه، كارهاى روزانه خود را نيز به عبادت تبديل كرده بود. از نگهدارى خانه و فرزند و همسردارى كه به دليل حديث: «جِهادُ المَرأةِ حُسنُ التَّبَعُّلِ. جهاد زن، خوب شوهردارى كردن است»[۳۷]، از بزرگ ترين عبادت هاست، تا كمك به درمان جراحت پدر و همسر زخم خورده در ميدان نبرد. اين بدان معناست كه در روزگار كنونى نيز مى توان با نگرش و نيّت فاطمى به زندگى، همه كارهايمان را خالصانه و ناب براى خداوند قرار دهيم و آنها را مصداق عبادت سازيم. همان گونه كه زندگى عبادى حضرت زهرا عليه السلام نشان مى دهد، مى توان با تحمل دشوارى ها و شكيبايى و از خود گذشتگى، در همان حال كه به زندگى عادى خود توجه داريم، وظايف عبادى خويش را نيز در نظر داشته باشيم. به بهانه كار و رفت و آمد و خانه دارى، از نماز و روزه نگذريم و براى برگزارى حج و دعا و ديگر آيين هاى دينى، حقوق خانواده را زير پا نگذاريم. بدانيم كه آيين ها و مراسم تشريع شده دين، بخشى از وجود معنوى و حقيقت انسانى ما را شكل مى دهند و شايسته است هر كس به اندازه توان و ظرفيتش، از آنها توشه برگيرد. دين اسلام با تقسيم اين آيين ها به دو بخش اهم و مهم و واجب و مستحب، خواهان آن شده است كه بر بخش اهم اصرار بورزيم و بخش ديگر را در نسبت با ديگر وظايف فردى و خانوادگى و اجتماعى بسنجيم و تا آنگاه به آنها بپردازيم كه مايه تقرّب ما به خداوند سبحان باشند.[۳۸]