سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار

خلاصه ای از کتاب بحارالانوار و فهرستی موضوعی و مرتب شده بر اساس الفبا

فهارس بحار الانوار

کتاب بحار الانوار نوشته علامه مجلسی (م ۱۱۱۰ق) یکی از بزرگترین دانشنامه های حدیثی شیعه به شمار می رود؛ این کتاب که در ۲۵ جلد تدوین شده، دارای موضوعات مختلفی است که هر کدام به عنوان باب جداگانه ای مطرح شده اند. اما عظمت کار و اینکه علامه مجلسی فرصت نیافت آن را بازبینی کند، برخی از علما را بر آن داشت تا با نگاشتن فهارس و یا تدوین استدراک بر آن کتاب شریف، اثر علامه مجلسی را به حد اعلای کمال برسانند و استفاده از آن دایره المعارف بزرگ را آسان سازند.

بخشی از این کارهای علمی، ترجمه بخشهایی از این اثر به فارسی بوده، به طوری که افراد مختلفی، مجلداتی را انتخاب و آنها را به فارسی ترجمه کرده اند، گرچه تاکنون اثری جامع در ترجمه بحار به فارسی تهیه نشده است.

بخشی دیگر از کارها نگارش فهارس مختلف برای بحار الانوار بوده است؛ از جمله:

فهارس بحار الانوار نگاشته سید محسن خاتمی (مؤسسه البلاغ، ۱۹۹۲، بیروت، ده جلد) که شامل چندین نوع فهرست از بحار مانند فهارس آیات، اعلام، رجال سند، اماکن، اقوام، کتب، اشعار، و مصادر است.

نیز المعجم المفهرس لالفاظ بحار الانوار هم طی دهه اخیر و پیش از پدید آمدن نرم افزارهای کامپیوتری برای بحار، یکبار در تهران (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و بار دیگر در قم (دفتر تبلیغات اسلامی) تدوین شد.

اما یکی از مشهورترین آثار متأخر در این زمینه، کتاب سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار از شیخ عباس قمی (م ۱۳۵۹ق) است. این کتاب یک معجم الفبایی دایره المعارفی مختصر بر اساس اطلاعات موجود در بحارالانوار است که راهی آسان را برای استفاده از این کتاب و البته با افزودن برخی نکات دیگر فراهم آورده است.

سفینه البحار

کتاب «سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار» یکی از مشهورترین آثار شیخ عباس قمی است که سالهای طولانی برای تدوین آنان عمر صرف کرده است. وی انگیزه نگارش این کتاب را چنانکه در مقدمه کتاب آورده، کمک به پژوهشگران در بهره گیری از بحار الانوار و رسیدن به مقصود برشمرده است چرا که بسیاری از مطالب بحارالانوار در جای مناسب خود ذکر نشده اند و اینکه برخی مطالب حدیثی بایسته بوده تا در بحار الانوار نقل شوند به عللی از قلم افتاده اند.

موضوعات کتاب به ترتیب حروف الفبا و بر اساس ماده و ریشه ثلاثی مجرد موضوع مرتب شده است. خواننده به آسانی می تواند به بیش از ۱۷۰۰ موضوع دست یابد که هر کدام شامل مدخل های گوناگون و متعددی هستند.

از زاویه ای دیگر، این اثر گزیده ای از بحارالانوار است که نویسنده آن کوشیده دستیابی به روایات را برای مراجعان آسان سازد. مؤلف با توجه به تبحر در حدیث و علم رجال، دست به انتخاب زده است. مثلا در ماده «علم» از باب اول کتاب العلم بحارالانوار، تنها آیات آغاز و انجام باب را آورده و از ۱۲۲ حدیث نیز فقط دو روایت را انتخاب کرده است. همچنین تا باب ششم هیچ آیه و حدیثی نقل نکرده و در باب ششم تنها یک آیه ذکر نموده است. سپس باب هفتم را رها کرده و از باب هشتم از بین ۱۳ آیه، یک آیه و از بین ۹۲ روایت تنها به یکی بسنده کرده است – چرا که مراد وی ارجاع دادن به موضوع و تشخص آن بوده نه اینکه همه را نقل کند.

یکی از ویژگی های مهم سفینه البحار آن است که مؤلف در یک موضوع به همان باب اکتفا نکرده و نکات مرتبط با موضوع مرتبط را از سراسر بخش های دیگر یافته و ارجاع داده است.

در نگارش عناوین، تعبیر شناخته شده تر ذکر شده است؛ اگر اسم شخصی مشهور بوده، همان ذکر شده و اگر کنیه یا لقب مشهور بوده، اسم نیامده است. به عنوان نمونه چون کنیه حارث بن سعید معروفتر بوده، شرح حال او ذیل ابوفراس الحمدانی آمده است.

حجم کار و مطالبی که شیخ عباس قمی به محتوای بحار الانوار در این کتاب اضافه کرده است، باعث شده این کتاب افزون بر اینکه فهرست جامعی برای بحارالانوار به شمار رود، خود نیز به عنوان یکی از جوامع حدیثی شیعه در قرن چهاردهم به شمار آید.

آثار پدیدآمده درباره سفینه البحار (کتابها)

مستدرک سفینه البحار؛ علی نمازی شاهرودی، کتاب مستدرک سفینه البحار را با هدف تکمیل کتاب سفینه البحار محدث قمی نوشته است. این کتاب نخستین بار در سال ۱۴۰۹ق توسط بنیاد بعثت و در ۱۰ جلد منتشر شد.
فهرست موضوعی سفینه البحار؛ سید مهدی شمس الدین در کتابی با عنوان «موضوعات الاخبار من کتاب سفینه البحار»، فهرستی موضوعی از محتوای کتاب سفینه البحار ارائه داده است. این کتاب در ۱۲۸ صفحه توسط دار النشر الاسلامی در قم و در سال ۱۳۷۱ش منتشر شده است.
لالی البحار فی اختصار سفینه البحار؛ حمد شبر الحسینی، محبان الحسین، ۱۳۸۸، تهران.

ترجمه های سفینه البحار

ترجمه محمد باقر ساعدی خراسانی، کتابفروشی جعفری به همت محمدرضا اعدادی، ق۱۴۰۰ / ۱۳۵۸ش، مشهد.
ترجمه هادی صلواتی در ۸ جلد، انتشارات نوید اسلام، قم.

چاپهای سفینه البحار

چاپ سنگی در ۲ جلد. در این چاپ، ارجاعات محدث قمی به بحار الانوار چاپ ۲۵ جلدی بود. یکی از ناشرین آن انتشارات فراهانی است.
چاپ نشر اسوه وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه در ایران در ۸ جلد، سال ۱۴۱۴ق، قم.
چاپ بنیاد پژوهش های اسلامی وابسته به آستان قدس رضوی در سال ۱۴۱۶ق در ۲ جلد، و در سال ۱۳۸۳ش در ۴ جلد. این چاپ با مقدمه و اشراف علی اکبر الهی خراسانی منتشر شده است. در این نوبت از نشر، متن کتاب که در دو ستون آمده، روایات سفینه با نسخه ۱۱۰ جلدی بحار الانوار تطبیق داده شده اند. افزون بر آن، روایات به منابع اصلی که در تدوین بحار الانوار مورد مراجعه مجلسی بوده اند، نیز ارجاع داده شده اند.

منابع:

مقاله «سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار» از علی مختاری (کتاب ماه دین، فروردین ۱۳۷۸ - شماره ۱۸)؛ مقاله « بحار الانوار از زاویه نگاه دایره المعارفی» از رسول جعفریان (فصلنامه مشکوه، شماره ۸۰)؛ سایت lib.ir

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی