قیام ها پس از عاشورا

در طول تاریخ، جنبش های مردمی فراوان، تحت تأثیر واقعۀ عاشورا پدید آمدند. در این جا تنها اشاره ای کوتاه داریم به چهار جنبشی که در دهۀ اوّل، تحت تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم امواج سیاسی ـ اجتماعی واقعۀ عاشورا شکل گرفتند.

الف. قیام مردم مدینه (واقعۀ حَرّه)

در سال دوم حکومت یزید، حدود دو سال پس از واقعۀ عاشورا، اواخر ذی حجّۀ سال ۶۳ هجری، مردم مدینه به رهبری عبدالله فرزند حنظله غسیل الملائکه، بر ضدّ حکومت یزید قیام کردند. یزید، لشکری به فرماندهی مسلم بن عقبه، از شام به مدینه فرستاد. وی با بی رحمیِ تمام، این قیام مردمی را سرکوب کرد. این جنگ را از آن جهت که در منطقۀ حَرّه واقع شد، «واقعۀ حَرّه» نامیده اند.

در بارۀ علّت و انگیزۀ قیام مردم مدینه بر ضدّ حکومت یزید، عوامل گوناگونی بیان شده است. می توان گفت: همۀ این عوامل، به گونه ای نقش داشته اند؛ امّا بی تردید، آنچه به مردم، آگاهی بخشید و جرئت و شهامت قیام بر ضدّ حکومت یزید را به آنان داد، واقعۀ عاشورا بود. هنگام بازگشت خانوادۀ سید الشهدا(ع) پس از واقعۀ عاشورا به مدینه، هیچ زنِ پرده نشین روپوشداری نبود، مگر این که از پشتِ پرده، بیرون آمد و [همگی] موهایشان را پریشان نمودند و صورت های خود را خراشیدند و به صورتشان سیلی زدند و آه و واویلا سر دادند.

تردیدی نیست که این فضا، موج آفرید؛ به مردم، آگاهی بخشید و به آنان، جرئت و جسارت داد تا در کنار عوامل دیگر، بر ضدّ حکومت یزید، قیام کنند.

ب. قیام مردم مکّه

رهبر این قیام، عبدالله بن زبیر، یکی از کسانی بود که با یزید بیعت نکرد؛ لیکن او نیز همانند بنی امیّه، از دشمنان سرسخت اهل بیت(ع) بود، به گونه ای که پدرش زبیر را نیز به دشمنی با این خاندان وا داشته بود.

عبدالله بن زبیر، پیش از ورود امام حسین(ع) به مکّه، جهت زمینه سازی برای دستیابی به قدرت، وارد این شهر شد؛ امّا مردم از او استقبال چندانی نکردند، بویژه که پس از ورود امام حسین(ع) به مکّه، افکار عمومی، متوجّه ایشان گردیده بود و به همین جهت، ابن زبیر، قلباً مایل به ادامۀ حضور امام حسین(ع) در مکّه نبود.

پس از خروج امام(ع) از این شهر نیز زمینه ای برای بسیج عمومی بر ضدّ حکومت یزید به رهبری ابن زبیر، پدید نیامد؛ امّا پس از واقعۀ کربلا و شهادت امام حسین(ع)، فضای عمومی برای قیام بر ضدّ حکومت یزید، آماده شد و ابن زبیر با این که دشمن سرسخت خاندان رسالت بود، از این فضا برای رسیدن به قدرت، نهایتِ بهره برداری را نمود و سر به شورش نهاد.

یزید، دو بار برای سرکوبی شورش مردم مکّه، به سوی این شهر، سپاه گسیل کرد؛ امّا سرانجام، کاری از پیش نبرد و با مرگ یزید در سال ۶۴، محاصرۀ مکّه شکسته شد و سپاهیان شام، ناکام باز گشتند.

پس از مرگ یزید، مردم حجاز و سپس عراق، با عبدالله بن زبیر، بیعت کردند؛ امّا سوء تدبیر ابن زبیر و بدرفتاری او با مردم، بویژه بنی هاشم، موجب شد که حرکت او جنبۀ مردمیِ خود را از دست داد و در پایان با حملۀ حَجّاج بن یوسف به مکّه، شکست سختی را متحمّل شد و خود او نیز کشته شد و بدین سان، حکومتش در اوایل سال ۷۳ ق، پایان یافت.

ج. نهضت توّابین

این قیام، به رهبری سلیمان بن صُرَد، هر چند پس از قیام مردم مدینه و مکّه تحقّق یافت، ولی مقدّمات شکل گیری آن، هم زمان با قیام مدینه و مکّه آغاز شد. این نهضت، توسّط کسانی صورت گرفت که دعوت آنها از امام حسین(ع) برای آمدن به کوفه و سستی آنها در یاری رساندن به ایشان، واقعۀ خونبار کربلا را به وجود آورد. بدین سان، آنان مرتکب گناه بزرگی شده بودند و می خواستند با خون خود، ننگ این گناه را از خود بزدایند. به همین جهت نیز قیام آنان، «نهضت توّابین» نامیده شد.

د. قیام کوفیان به رهبریِ مختار

پس از شکست توّابین، مختار با قیام خود در سال ۶۶ ق، بسیاری از دشمنان امام حسین(ع) را که در شهادت آن حضرت و یارانش نقش داشتند، به هلاکت رساند. توضیح بیشتر در مورد قیام مختار، در ادامه، ذیل پرسش دیگری خواهد آمد.[۱]