معالم العلماء

تتمیم فهرست شیخ طوسی

در تتمیم فهرست شیخ طوسی دو کتاب نوشته شده است: یکی فهرست شیخ منتجب الدین با عنوان «أسماء مشایخ الشیعة ومصنّفیهم» و دیگری معالم العلماء تألیف ابو عبد الله محمد بن علی بن شهرآشوب سروی مازندرانی مشهور به ابن شهرآشوب (م ۵۸۸ ق).

ابن شهرآشوب کتابش را «معالم العلماء، فهرست کتب الشیعة وأسماء المصنّفین منهم قدیماً وحدیثاً» نام نهاده است. او با اشاره به اینکه فهرست شیخ طوسی کتابی بی نظیر است، کتابش را تتمه ای بر آن می شمارد که در آن ۶۰۰ نفر از مصنّفین را افزوده است.

آغازین سخن او نقد سخن غزالی است که گفته اولین کسی که در اسلام کتاب تصنیف کرده ابن جریج و... است. ابن شهرآشوب اولین مصنف در اسلام را امیر المؤمنین، سپس سلمان، ابوذر، اصبغ بن نباته، عبید الله بن ابی رافع و امام زین العابدین علیه السلام معرفی می کند. آنگاه به نویسندگان اصول اربعمائه اشاره می کند.

ساختار کتاب بعد از مقدمه چنین است:

ابتدا نام مصنفین بر اساس حروف الفبا تنظیم شده؛

فصلی در معرفی آنهایی که به کنیه شان شناخته می شوند؛

فصلی در شناسایی آنهایی که به لقب یا قبیله یا شهری معروفند؛

فصلی در ذکر کتبی که نویسنده شان مجهول است. این فصل بخش پایانی فهرست است و ۲۳۰۱ عنوان کتاب از ۱۰۳۱ نویسنده معرفی شده است.

معرفی شعرای اهل بیت علیهم السلام در چهار فصل مجاهرین، مقتصدین، سادات، صحابه و تابعین؛ و معرفی اصحاب ائمه علیهم السلام در دو فصل متقین و متکلفین دو بخش دیگر کتاب هستند.

جمعا ۱۱۶۹ نفر در کتاب معرفی شده اند.

از ویژگی های دیگر کتاب موارد زیر را می توان برشمرد:

الف) ۴۳ نفر توثیق شده از جمله ابراهیم بن صالح الانماطی الكوفی، ابراهیم بن عبدالحمید، اسماعیل بن مهران بن محمد بن ابی نصر السكونی، اسماعیل بن شعیب العریشی، اسماعیل بن عمار.

ب) تعداد ۶۷ نفر ـ كه اصل دارند ـ ذكر شده اند از جمله: ابراهیم بن مهزم الأسدی، ابراهیم بن عثمان أبو الخزاز الكوفی، ابراهیم بن أبی البلاد، ابراهیم بن یحیی، ابراهیم بن عمیر الیمانی و هو الصنعانی.

ج) طبقه ۵۳ نفر را ذكر كرده است.

د) بعضی عبارت‌های مبهم یا جدید: مثل عبارت مجفو الروایة (به روایتش اعتنا نشده است)، من غلمان العیاشی (از دست پروردگان عیاشی است)، الزكاة علی نسق الفقه (كتابی به نام زكاة دارد كه به روش فقه نگاشته است)، له كتاب الرحمة مثل كتاب سعد بن عبدالله (دارای كتابی به نام الرحمة است مانند كتاب سعد بن عبدالله)، له كتاب معول علیه (دارای كتابی قابل اعتماد است).

هـ) گاهی احوال و مذهب راوی ذكر شده، ‌مانند: ابراهیم بن اسحاق النهاوندی، ‌متهم است؛ ابراهیم بن عبدالحمید، ‌واقفی مذهب است؛ اسماعیل بن عمار، فحطی مذهب بود؛ احمد بن علی ابوالعباس، متهم به غلو است.

و) علی‌رغم این كه كتاب درباره فهرست آثار و مؤلفان شیعه است، تعدادی از علمای اهل سنت را - كه كتاب‌هایی درباره اهل بیت یا شیعه داشته‌اند- نیز ذكر كرده است، مثل:۱. «الحافظ أبونعیم أحمد بن عبدالله الاصفهانی» عامی مذهب است، الا این كه كتابی به نام منقبة المطهرین و مرتبة الطیبین و ما نزل في القرآن فی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، دارد. ۲. « أبو صالح احمد بن عبدالملك المؤذن » عامی مذهب است، ‌الا این كه كتاب الأربعین فی فضائل الزهراء (علیهاالسلام) دارد. ۳. «علی بن محمد المدائنی» عامی مذهب است، كتاب‌هایش نیكوست. از جمله: السیرة فی مقتل الحسین (علیه‌السلام). ۴. « عباد بن یعقوب الرواجنی » عامی مذهب است، كتابی در اخبار حضرت مهدی (عج‌الله) دارد كه آن را « مسند » نامیده.

چاپهای معالم العلماء

از چاپهای مشهور معالم العلما می توان به تصحیح عباس اقبال آشتیانی (۱۳۱۲ش / ۱۳۵۳ق، تهران) و تصحیح محمد صادق بحر العلوم (چاپ حیدریه نجف، ۱۳۸۰ق) اشاره کرد.

تازه ترین چاپهای آن به کوشش مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث (تاکنون دو جلد) و آیت الله سید محمد رضا حسینی جلالی (دار المحجّة البیضاء بیروت و دار علوم القرآن کربلا، ۱۴۳۳) انجام شده است.

ویژگی تصحیح استاد جلالی استفاده از هفت نسخه خطی قدیمی و توجه به نسخه های چاپی اقبال و بحر العلوم است.

در این چاپ نام مصنفین شماره خورده و ۱۱۶۹ نفر از مصنفین نام برده شده اند. نیز برای دسترسی آسان به مطالب کتاب افزون بر فهرست آیات و احادیث، فهرست اعلام (اسماء، کنیه ها و القاب)، فهرست نام کتابها، فهرست وقایع و ایام خاص، فهرست الفاظ و اصطلاحات خاص، فهرست اهم مصادر و مراجع را دربردارد.

تصحیح استاد جلالی به زودی از سوی کنگرۀ ابن شهرآشوب تجدید چاپ خواهد شد.

شایان ذکر است که استاد سید ابو الحسن علوی نیز معالم العلماء را تصحیح کرده و به زودی چاپ خواهد کرد.

منابع:

مقدمه مرحوم محمد صادق بحر العلوم؛ مجله علوم حدیث (سال نهم، شماره اول ـ بهار ۱۳۸۳): گذری بر كتاب معالم العلماء از جهاد فرحات ترجمۀ مرتضی وفایی.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی