تعیین قبله

پرسش :

تعیین قبله از گذشته تا حال چگونه بوده است؟



پاسخ :

تشريع قبله در اسلام و لزوم رو كردن به سوى آن در نماز ـ كه يك عبادت عمومى ميان مسلمانان است ـ و نيز در هنگام ذبح حيوانات و مسائل ديگرى كه عموم مردم با آنها دست به گريبان اند ، مسلمانان را به بحث از جهت قبله و تعيين آن ، نيازمند ساخت. اين كار در ابتدا با ظنّ و گمان و نوعى تخمين ، همراه بود ؛ امّا بعدها اين نياز عمومى، دانشمندان رياضيدان مسلمان را برانگيخت تا در اين موضوع ، تحقيق كنند. لذا از جدول هايى كه در زيج ها و كتاب هاى نجومى براى تعيين عرض و طول جغرافيايى شهرها وضع شده است، بهره گرفتند و از راه حساب مثلثات، انحراف مكّه از سمت جنوبِ هر شهر را استخراج كردند. منظور از انحراف، خطّ متّصل ميان هر شهر و مكّه از خطّ متّصل ميان آن شهر و نقطه جنوب خطّ نصف النهار است. سپس، آن را درباره هر شهرى از شهرهاى اسلام با دايره معروف هندى كه خطّ نصف النهار را تعيين مى كند، مشخّص كردند و بعد ، درجات انحراف و خطّ قبله را معلوم ساختند.

بعدها به منظور تسريع و سهولت كار ، از ابزارى مغناطيسى به نام قطب نما، استفاده كردند. اين دستگاه به وسيله عقربه اش جهت شمال و جنوب را تعيين مى كند و در مشخّص كردن نقطه جنوب ، جانشين دايره هندى شد. شخص با به كار بردن قطب نما و اطّلاع از درجه انحراف شهر، مى تواند جهت قبله را مشخّص سازد.

امّا اين كوشش دانشمندان ـ كه خداوند اجرشان دهد ـ ، در هر دو روش (زيج هاى قديم و قطب نما) ، خالى از نقص و اشتباه نبود؛ زيرا در قسمت اوّل (تعيين قبله به اتّكاى تعيين طول جغرافيايى) ، رياضيدانان متأخّر ، پى بردند كه علماى پيشين در تشخيص طول جغرافيايى دچار اشتباه شده اند. لذا محاسبه انحراف و به تبعِ آن تشخيص جهت كعبه ، دست خوشِ خلل شده است؛ چرا كه روش آنها براى تشخيص عرض جغرافيايى شهرها، يعنى تعيين ارتفاع قطب شمال، تحقيقى تر بود؛ برخلاف روش تشخيص طول جغرافيايى كه عبارت بود از ثبت مسافت ميان دو نقطه مشترك در يك حادثه مشترك آسمانى، مانند خسوف، با توجّه به مقدار حركت خورشيد كه اين مقدار بر اساس ساعت معلوم مى شد. البته انجام دادن اين كارها در قديم ، هم دشوار بود و هم غير دقيق ؛ امّا امروزه، به سبب فراهم بودن ابزارها و وسايل و نزديك بودن ارتباطات، كار بسيار آسان شده است.

با اين حال ، نياز به تعيين قبله همچنان وجود داشت، تا جايى كه در اين اواخر ، فقيه دانشمند و چيره دست، حيدر قُلى خانِ سَردار كابلى ـ كه خدايش رحمت كند ـ به اين مهم پرداخت و با استفاده از اصول نوين، انحراف قبله نقاط مختلف جهان اسلام را استخراج كرد و در اين زمينه ، رساله خود ، معروف به تحفة الأجلّة فى معرفة القبلة را نوشت. وى در اين رساله دقيق و عالى، راه جهت يابى قبله را با بيان رياضى تشريح كرده و جدول هايى را براى تعيين قبله بلاد مختلف ، تنظيم نموده است.

از موضوعات بسيار جالبى كه در اين رساله ديده مى شود ، تحقيقى است كه درباره قبله محراب مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله كرده و به وسيله آن ، پرده از روى يكى از كرامات پيامبر خدا برداشته است؛ زيرا طبق محاسبات قدما، عرض جغرافيايى مدينه ، ۲۵ درجه و طول آن ، ۷۵ درجه و بيست دقيقه بوده است كه اين با قبله محراب پيامبر صلى الله عليه و آله در مسجدش انطباق ندارد. از اين رو، دانشمندان ، پيوسته درباره قبله محراب ، بحث و تحقيق مى كردند و گاه در باب انحراف آن ، دلايلى دور از واقع اظهار مى داشتند. امّا مرحوم سردار كابلى توضيح داد كه عرض جغرافيايى مدينه ۲۴ درجه و ۵۷ دقيقه است و طول آن ۳۹ درجه و ۵۹ دقيقه و انحراف قبله آن از نقطه جنوب ، تقريباً ۴۵ دقيقه است كه عيناً با قبله محراب پيامبر صلى الله عليه و آله انطباق دارد و بدين سان ، كرامت درخشانى از پيامبر صلى الله عليه و آله در قبله اش كه در حال نماز ، روى خود را به طرف آن گردانيد ، آشكار شد.[۱]طبق روايات، جبرئيل عليه السلام دست ايشان را گرفت و رويش را از بيت المقدّس به طرف كعبه برگرداند.

بعد از سردار كابلى، مهندس فاضل ، عبد الرزّاق بغايرى ـ كه خدايش رحمت كند ـ قبله بيشتر نقاط روى زمين را استخراج كرد و رساله اى در شناسايى قبله انتشار داد. اين رساله ، تشكيل يافته از مجموعه جدول هايى است كه در آنها قبله هزار و پانصد نقطه از نقاط روى زمين ، تعيين شده است. و به اين ترتيب، نعمت تشخيص قبله، بر مسلمانان تمام شد.

و امّا در قسمت دوم (يعنى تعيين جهت قبله با استفاده از قطب نما) ، دانشمندان دريافتند كه دو قطبِ مغناطيسى كره زمين، كه قطب نما نشان مى دهد، با دو قطبِ جغرافيايى آن ، انطباق ندارد؛ زيرا مثلاً قطب شمال مغناطيسى با گذشت زمان ، تغييراتى پيدا مى كند و ميان آن و قطب شمال جغرافيايى ، حدود هزار ميل فاصله مى شود. بنا بر اين ، قطب نما، قطب جنوب جغرافيايى را دقيقاً مشخّص نمى سازد ؛ بلكه گاه اختلاف به حدّ قابل ملاحظه اى مى رسد كه نمى توان آن را نديده گرفت. اين موضوع، مهندس و رياضيدان فاضل، حسينعلى رزم آرا را در اين روزها كه سال ۱۳۳۲ هجرى شمسى است ، وا داشت تا براى حلّ اين مشكل ، اقدام كند و اندازه تفاوت ميان قطب شمال و جنوب جغرافيايى را با قطب شمال و جنوب مغناطيسى در نقاط مختلف ، استخراج نمايد و انحراف قبله از قطب مغناطيسى را در نزديك به يكهزار نقطه روى زمين ، مشخّص سازد و قطب نمايى اختراع كند كه به طور تقريباً دقيق، قبله را نشان دهد. اين قطب نما ، امروزه متداول و معمول است. خداوند ، زحمات ايشان را اجر دهد![۲]


[۱]. گفتنى است كه اكنون طول و عرض جغرافيايى شهر مدينه ، آن گونه كه برخى برنامه هاى رايانه اى (مثل نرم افزار «ابو ثُمامه») در اختيار مى نهند، به ترتيب : ۳۶ درجه و ۳۹ دقيقه و ۲۸ درجه و ۲۴ دقيقه است .

[۲]. الميزان فى تفسير القرآن : ج ۱ ص ۳۳۵ ـ ۳۳۷.



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت