نسخ حديث، امكان و محدوده آن - صفحه 37

نسخ حديث، امكان و محدوده آن

علي اكبر كلانتري ۱

چكيده

بيشتر مباحث دانشمندان علوم قرآني و حديث، ناظر به نسخ آيات قرآني است و از نسخ حديث، بحث منقح و در خور توجهي به ميان نيامده است؛ حال، آن كه مفاد دسته‌اي از روايات شيعه و اهل سنت، اين است كه حديث نيز مي‌‌تواند مشمول پديده نسخ باشد. بر اساس برخي دلايل و نمونه‌هاي متعدد، التزام به اين امر در احاديث نبوي صلي الله عليه و آله و سلم جاي ترديد نيست، ولي پذيرش آن در احاديث ائمه عليهم السلام دشوار به نظر مي‌رسد.

كليد واژه‌ها: نسخ، حديث، پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم، ائمه عليهم السلام.

درآمد

نسخ را در لغت، به معناي «ازاله نمودن و برطرف كردن»، «ابطال چيزي و قرار دادن چيزي به جاي آن» و «تبديل نمودن چيزي
به چيز ديگر» دانسته‌اند. ۲ و نزديک به همين معناست، سخن راغب كه مي‌‌نويسد: «النسخ ازالة شئ بشئ يتعقبه». ۳ تعبيرات عالمان در تعريف اصطلاحي آن نيز تا حدودي مختلف است. برخي در تعريف آن نوشته‌اند: «رفع الحكم الشرعي بدليل شرعي متأخر؛ ۴ برداشتن و از ميان بردن حكم شرعي، به وسيله يک حكم شرعي متأخر». و نزديک به همين تعريف است، تعبير فخرالدين طريحي. ۵ برخي ديگر در بياني كامل‌تر نوشته‌اند: «نسخ، عبارت است از برداشتن حكم شرعي به وسيله دليل شرعي متأخر، به گونه‌اي كه اگر اين دليل نبود، آن حكم، ثابت مي‌‌ماند و دوام مي‌‌يافت». ۶ به نظر مي‌‌رسد، تعريف زير ـ كه توسط يكي از عالمان علوم قرآني معاصر ارائه شده ـ جامع‌تر بوده و از دقت بيشتري برخوردار است:

1.استاديار دانشگاه شيراز

2.. ر.ک: القاموس المحيط، ج۱، ص۵۳۳؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۱۲۱.

3.. مفردات الفاظ القرآن، ص۸۰۱.

4.. الناسخ و المنسوخ، ص۶.

5.. مجمع البحرين، ج۲، ص۴۴۶.

6.. المحصول في علم الاصول، ج۲، ص۵۷۷.

صفحه از 50