عنوان کتاب : الفهرست (شیخ طوسی)

پديدآورنده : شیخ طوسی
تحقيق : جواد قیومی اصفهانی

زمان پدیدآورنده: 385 ـ 460 ق

محل نشر : قم

ناشر : مؤسسه نشر الفقاهه

نوبت چاپ : اول

تاریخ انتشار : 1417ق

تعداد جلد : 1

تعداد صفحه : 343

زبان : عربی

رده بندی کنگره : BP‎‏ ‎‏115‎‏ ‎‏/‎‏ط‎‏9‎‏ف‎‏9‎‏ ‎‏1300

منبع: افق حوزه

جستجو در Lib.ir

الفهرست (شیخ طوسی)

یکی از بهترین کتاب های شیعه در زمینه معرفی آثار و نویسندگان قدیم و رجال شیعه

فهرست نگاری در تاریخ علم شیعه، سابقۀ دیرینه دارد؛ دانشمندان شیعی به دو دلیل فهرست نوشته اند: یک، یادکرد کسانی که دارای کتاب و اصل در شیعه هستند؛ دو دیگر، بیان سلسله اسناد خویش به این آثار و صاحبان آن؛ اما بسیاری از آن فهارس از بین رفته است که هشت عنوان از آنها به کوشش آقای خدامیان به همت موسسه کتابشناسی شیعه با عنوان فهارس الشیعه بازسازی و منتشر شده است؛ اما نخستین فهرستی که نسخه هایی نسبتاً جامع و کامل از آن تاکنون رسیده، کتاب الفهرست تألیف ابوجعفر محمد بن حسن بن علی معروف به شیخ طوسی (۳۸۵ق-۴۶۰ق) است.

کتاب الفهرست شیخ طوسی که از آن با عنوان «فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول» نیز یاد می شود شامل معرفی حدود ۹۰۰ تن از علمای شیعه و ذکر آثار علمی آنهاست.

شيخ طوسى، انگیزۀ خود را از نگارش آن کتاب چنين بيان مى كند:

«من ديدم عده اى از بزرگان اماميه كتبى به عنوان فهرست مصنفات و اصول تأليف شده در شيعه، نوشته اند؛ اما هیچ یک به طور كامل آنها را جمع آوری نكرده، بلكه هر كس تنها كتب كتابخانۀ خويش و آنچه اجازۀ روايتش را گرفته نقل كرده است، جز ابوالحسين احمد بن حسين (ابن غضائرى) که وی رحمه الله دو كتاب نوشته، يكى شامل اسامى صاحبان كتب و ديگرى اسامى صاحبان اصول؛ که اين دو كتاب را كسى استنساخ نكرده بود و برخی از بازماندگانش در از بین بردن آن کوشیدند به نقل برخی دیگرشان... . از این رو کتابی فراهم آوردم که شامل هر دو بخش باشد؛ چرا که جداگانه نگاشتن این دو باعث تطویل کتاب می شد، چه بسا مصنفی است که دارای اصل است و باید در هر دو کتاب جداگانه ذکر می شد و ... اسامی را بر اساس حروف معجم مرتب کردم تا آنکه می جوید آسان بیابد، و آنکه می خواهد حفظ کند به راحتی ازبر شود، ترتیب زمانی را رعایت نکردم و ...».

کتاب پس از مقدمه شامل سه بخش است:

۱- بخش مربوط به کسانی که اسم اصلی آنان معلوم بوده است (این بخش، بر اساس حروف الفبا که اولش همزه و آخرش یاء است، تنظیم شده است)؛

۲- بخش مربوط به کسانی که به کنیه معروف بوده اند و شیخ طوسی، نام آنها را نیافته است؛

۳- بخش مربوط به کسانی که با قبیله یا شهر یا لقبشان شناخته شده اند و اسم و کنیه آنها معلوم نیست.

در مجموع زندگی نامه ۹۱۲ شخصیت و دو هزار عنوان کتاب، معرفی شده است.

شیوه نویسنده
شیوه نویسنده در اثر چنین بوده است:

الف) اسم همراه با نسب و پس از آن، کنیه، لقب و دیگر مشخصات مربوط به تمایز وی، مانند محل سکونت، سال تولد و وفات و ...؛

ب) مشاغل و تخصص علمی صاحبان آثار؛

ج) معرفی آثار علمی؛

د) بحث های رجالی، مانند جرح و تعدیل و...؛

هـ) سلسله سند گزارش و اطلاعات و روایات.

گفتنی است که در مورد برخی از صاحبان آثار همه این اطلاعات وجود نداشته، و به آنچه موجود بوده، اکتفا شده است.

دیگر اینکه دو دسته از علمای شیعه در این فهرست یاد نشده اند:

۱- آنان که صاحب اثر نبوده اند؛

۲- آنان که صاحب اثر بوده اند ولی در طریق روایی شیخی طوسی قرار نداشته اند.

همان طور که از مقدمه الفهرست فهمیده می شود وی درصدد معرفی شخصیت های امامی (دوازده امامی) و کتب آنها بوده مگر در مواردی که ضرورت، ایجاب می کرده است از غیر امامی نیز یاد کند، بنابراین، اصل در فهرست، امامیه بودن است، مگر خود شیخ تذکر به غیر امامی بودن داده باشد.

در فهرست، پنج تن از زیدیه و ده تن از ا هل سنت، به دلیل تألیف اثری دربارۀ مناقب اهل بیت علیهم السلام، مورد توجه شیخ قرار گرفته اند؛ مثلاً احمد بن محمد بن سعید همدانی زیدی، معروف به ابن عقده را معرفی کرده و دلیل آن را نیز گفته است: «کان زیدیاً جارودیاً و علی ذلک مات و إنّما ذکرناه فی جملة أصحابنا لکثرة روایته عنهم و خلطته بهم و تصنیفه لهم».

کتاب فهرست شیخ طوسی، ترکیبی از کتاب نامه و زندگی نامه است، به همین دلیل برخی از پژوهش گران فهرست شیخ را هم در زمرۀ کتاب های رجالی و هم جزو منابع کتاب شناسی برشمرده اند.

شایان ذکر است که سه عنوان از کتاب های شیخ طوسی، از کتب چهارگانه رجال به شمار می روند. این سه عبارت اند از:

الف) الفهرست، كه شيخ طوسى مؤلفين و سند خويش را به صاحبان این کتاب ها ذكر كرده است.

ب) الأبواب، معروف به رجال شيخ طوسى، كه بر طبق طبقات اصحاب پيامبر و ائمه علیهم السلام تنظيم شده و به علمايى كه هیچ یک از ائمه را درك نكرده اند، ختم شده است. اين كتاب كه پس از فهرست تأليف شده، هدفش ذكر نام روات بوده و قصد جدا كردن ممدوحين را از مذمومين نداشته است.

ج) اختيار الرجال يا اختيار معرفة الرجال، اين كتاب گزیدۀ كتاب «معرفة الناقلين» كشى است.

آنچه بر الفهرست گذشته است:

کتاب فهرست شیخ طوسی در گذر زمان، اموری را به خود دیده است که موارد زیر از آن جمله است:

۱- ترتيب كتاب

براى دسترسى آسان تر به مطالب آن، عده اى ترتیب آن را تغییر داده اند از جمله:

الف) شيخ على بن عبدالله مقشاعى بحرانى (م ۱۱۲۷ق).

ب) مولى عناية الله قهپايى متن كتاب را در مجمع الرجال به ترتیب دیگری آورده است.

ج) در سال ۱۰۰۵ هجرى کل کتاب به ترتيب الفبايى در آمده است.

۲- شرح و تلخيص

الف) تلخیص محقق حلى (صاحب شرايع الإسلام، م ۶۷۶ق). وی نام کتاب ها و سندهاى شيخ به آنها را حذف كرده و تنها نام مصنفين را با خصوصياتشان باقى گذاشته است.

ب) شرح شيخ سليمان بن عبدالله بحرانى ماحوزى (م ۱۱۲۱ق) با عنوان «معراج الكمال إلى معرفة الرجال».

۳- تکمله و تتمیم

برخی از دانشمندان فهرست شيخ را تكميل کرده و تتمه اى بر آن نگاشته اند، از جمله:

الف) شيخ منتجب الدين، متوفاى بعد از ۵۸۵ هجرى كتاب فهرست خويش را به عنوان تتمه اى بر فهرست شيخ نوشته و در آن اسامى مؤلفين شيعه را از زمان شيخ طوسى تا عصر خود آورده است.

ب) ابن شهر آشوب مازندرانى (م ۵۸۸ ق) معالم العلماء را نگاشت و ۳۰۰ مصنف را به فهرست شيخ اضافه کرد.

چاپ های الفهرست

۱- تصحیح آلویس اسپرنگر تیرولی و مولوی عبد الحق و مولوی غلام قادر، به تاریخ ربیع الثانی ۱۲۷۱ق. این چاپ شامل الفهرست و کتاب نضد الایضاح فیض کاشانی است. همچنین دارای مقدمه ای انگلیسی از اسپرنگر است.

این اثر به کوشش محمود رامیار (مشهد: دانشگاه مشهد (کنگره هزاره شیخ طوسی)، ۱۳۵۱ ش، ص ۵۴۴، اول) باز چاپ شده است.

۲- تحقیق علامه سید محمد صادق آل بحر العلوم، چاپ دوم ۱۳۸۰ق / ۱۹۶۱م، مطبعۀ حیدریه، نجف.

۳- تحقیق علامه سید عبدالعزیز طباطبایی، مکتبة المحقق الطباطبائی، ۱۴۲۰ق، قم. محقق در آخر کتاب، فهرست های مفصل و مختلفی از جمله فهرست اعلام و فهرست کتب موجود در شرح حال مؤلفان را به همراه نام آنها، با ترتیب حروف الفبا آورده است.

۳- تحقیق جواد قیومی، مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق، قم.

منابع:مقدمG علامه محمد صادق بحر العلوم بر چاپ الفهرست؛ نرم افزار جامع الاحادیث؛ lib.ir

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی