مقايسه توحيدنگارى كلينى و صدوق
سيّد محمد كاظم طباطبايى
چكيده
نگارش هاى توحيدمحور ثقة الاسلام كلينى و شيخ صدوق ، در زمانى نزديك به يكديگر ، پديد آمده و آبشخور واحدى داشته اند . مقايسه چينش روايات ، عناوين ابواب و روايات مورد توجّه ، نشانگر آن است كه «كتاب التوحيد» كلينى ، از انسجام بيشترى در چينش برخوردار است ؛ ولى عناوين و روايات آن ، بسى كمتر از شيخ صدوق است . بيان هاى شيخ صدوق ، بيش از كلينى است . هر دو نويسنده ، قرآن و روايات تفسيرى آن را به عنوان محور باورهاى خويش برگزيده اند . با وجود آن كه شيخ صدوق پس از كلينى مى زيسته است ، ولى گزارش هاى اندكى از ايشان و كتاب ايشان نقل نموده است .
كليدواژه ها : توحيد ، كلينى ، صدوق ، مكتب حديثى قم .
درآمد
حديث نگارى در موضوعات و مباحث اعتقادى، شيوه اى كهن، رايج، مطلوب و مقبول در ميان عالمان و محدّثان شيعى بوده است.
نجاشى، فهرست نگار شهير شيعى، نزديك به چهل كتاب با عنوان التوحيد ، از عالمان شيعى تا زمان خود را گزارش كرده كه بيشتر آنها، رنگ حديثى دارند. ۱ اين تعداد، به غير از كتاب هاى بسيارِ ديگرى است كه با عناوين خاص، زيرمجموعه مباحث توحيدى تأليف شده اند ، عناوينى همچون : اراده، مشيت، بداء، معرفت، استطاعت، رؤيت، تجسيم و شرك. ۲ نگارش مجموعه هاى احاديث اعتقادى، از سده دوم هجرى آغاز شده و در سال هاى بعد، نمونه هاى كامل تر آن ارائه شده است.
توحيدنگارى عالمان شيعه در قرن چهارم، برگرفته از ميراث حديثى مكتوب پيشينيان فرهيخته شيعى بوده و بر قامت رساى آنها قرار گرفته است. از اين منظر، اين نگاشته ها به بالاترين حدّ تكامل و بلوغ تا دوران خويش رسيده اند. از جمله مهم ترين نگارش ها، «كتاب التوحيد» از الكافى ، تأليف ثقة الاسلام كلينى (م 329ه) ۳ و كتاب التوحيد، نگاشته شيخ صدوق (م 381ه) است. اين دو كتاب، جايگاهى خاص و ويژه در متون حديثى اعتقادى داشته و از زمان نگارش، مورد توجّه عالمان بوده اند .
مقايسه اين دو نوشتار، بيان ويژگى هاى هر يك، و تبيين نقاط اشتراك و افتراق آن دو كتاب، موضوع محورىِ اين مقاله است. گفتنى است كه به سبب شهرت نويسندگان و در دسترس بودن مقالات پژوهشى فراوان درباره شخصيت آنان و نگاشته هايشان، نيازى به قلم فرسايى در اين حوزه ، احساس نمى شود.
1.ر.ك: رجال النجاشى، ص ۳۱، ۳۲، ۴۲، ۶۳، ۶۶، ۶۸، ۸۲ و....
2.مجموعه اين گروه، در فهرست نجاشى، بيش از صد عنوان كتاب است.
3.الكافى، مجموعه اى از ۳۳ كتاب فرعى است كه برخى اعتقادى و برخى فقهى هستند. يكى از مهم ترين آنها «كتاب التوحيد» است كه در اين نوشته ، به شكل مستقل ، مورد توجّه قرار گرفته است.
